Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Cechy języka propagandy politycznej PRL

Skłonność do jednoznacznego wartościowania

Język każdej propagandy politycznej cechuje się jednoznacznymi stwierdzeniami, co jest dobre, a co złe, kto jest wrogiem (np. kapitalista), a kto przyjacielem (np. „bratni naród”). Środkiem językowym, który wielokrotnie był wykorzystywany w peerelowskiej propagandzie, by dobitnie określić aksjologicznyaksjologicznyaksjologiczny stosunek do ludzi i zjawisk, była hiperbolahiperbolahiperbola. Charakterystyczne było w tym przypadku sięganie po metaforykę militarną.
Przykłady haseł:
„Raczkiewicze, Kwapińscy, Arciszewscy i ich agenci to zdrajcy Polski!”
„ZMW walczy o równouprawnienie młodzieży”
„Zapluty karzeł reakcji”

Pozbawianie znaczeń

Wyrażenia w propagandzie często są odrywane od swojego podstawowego znaczenia. Następuje aksjologiczne nacechowanie wyrażeń pierwotnie neutralnych. Za przykład można wziąć leksem „syjonista”. Syjonizm to ruch powstały pod koniec XIX wieku, dążący do utworzenia niepodległego państwa żydowskiego. W latach 60. XX wieku - okresie narastającego antysemityzmuantysemityzmantysemityzmu - nabrało ono pejoratywnego znaczenia, co widać np. na przykładzie hasła: „Syjoniści do Syjamu”. Innym przykładem może być nacechowanie pierwotnie neutralnego frazeologizmu „woda na młyn”.

Częste użycie peryfrazy

Posługiwanie się peryfraząperyfrazaperyfrazą (np. pogłębianie przyjaźni polsko‑radzieckiej) w połączeniu z pleonazmamipleonazmpleonazmami (np. dalsze doskonalenie czegoś) powoduje redukcję semantyczną wyrażeń. Wypowiadane przestają nieść ze sobą znaczenie.

Eufemizacja rzeczywistości

EufemizacjaeufemizmEufemizacja rzeczywistości zwykle ma na celu ukazać niewygodną prawdę w złagodzony sposób. Widać to na przykład w następujących sformułowaniach o negatywnym nacechowaniu: przejściowe trudności w zaopatrzeniu czy nieuzasadnione przerwy w pracy (o strajkach).

Rytualność

Językowi propagandy towarzyszą stałe, utarte zwroty, które ograniczają możliwość wyboru innych środków językowych. Do społeczeństwa zwracano się np. „Towarzysze, towarzyszki” lub „Obywatele, obywatelki”, a Rosjanie byli „bratnim narodem”. Powodowało to zubożenie języka i - w efekcie - ograniczony obraz świata.

Magiczność

Język propagandy politycznej zwykle nie mówi o rzeczywistości. Następuje oderwanie od funkcji poznawczej i informacyjnej. Zadaniem języka propagandy jest stworzenie rzeczywistości, a nie jej opisanie. Jego magiczna funkcja ujawnia się np. w sloganachslogansloganach:
„Młodzież zawsze z partią!”
„Krowa żywicielką miast i wsi!”

aksjologiczny
antysemityzm
pleonazm
R178N7aYm7VzZ
Twarze‑maski
Źródło: Pixabay , domena publiczna.
Stanisław Barańczak Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w młodej poezji lat sześćdziesiątych

Kiedy spojrzeć nieuprzedzonym, nawet świadomie naiwnym okiem na stan współczesnej kultury – a myślę tu zwłaszcza o tych jej formach, uzyskujących najszerszy społeczny zasięg, jakie stanowią współczesne modele zachodniej „mass culture” – uderza od razu niezbyt miłe dla odbiorców spostrzeżenie. Oto używane w ramach tej kultury środki przekazu charakteryzują się podobnym działaniem na odbiorcę, jakie – pozwólmy sobie na taką przenośnię – dźwięk piszczałki fakira wywiera na węża: mają za zadanie przede wszystkim zahipnotyzować, następnie zaś zmusić do przyjęcia określonej postawy.

43 Źródło: Stanisław Barańczak, Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w młodej poezji lat sześćdziesiątych, Wrocław 1971, s. 43.
RjxKrx4ZGa2aw1
Socrealistyczny plakat propagandowy z PRL, 1949
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Włodzimierz Bolecki Język jako świat przedstawiony. O wierszach Stanisława Barańczaka

W poezji Barańczaka wyróżnić bowiem można co najmniej cztery grupy różnych wyrażeń wierszotwórczych, które stały się osią konstrukcji składniowo‑semantycznej poszczególnych utworów. Pierwszą grupę stanowią wyrażenia frazeologiczne mowy propagandowej, a więc „określona epoka”, „złożyć wieńce i wiązanki kwiatów”, „wyciągnąć właściwe wnioski z wydarzeń”, „przejściowe ograniczenia” czy „zbiorowy entuzjazm”. [...]
Drugą grupę stanowią wyrażenia frazeologiczne mowy urzędowej, które związane są z instytucjami życia publicznego i można do nich zaliczyć takie sformułowania, jak „wypełnić czytelnym pismem” czy „niepotrzebne skreślić” — typowe dla różnych kwestionariuszy, następnie wyrażenie „z innych ważnych względów społecznych”, typowe dla urzędowego traktowania tych kwestionariuszy, a także wyrażenia techniczno‑handlowe „mieć znormalizowany wymiar”, „dorsz drugiej świeżości”, czy związane z codziennym bytowaniem: „usuwać usterki”, „mieszkanie własnościowe”, „dawać zaliczkę” etc. [...]
Trzecią grupę stanowią frazeologizmy mowy potocznej, codziennej, konwersacyjnej, i ona właśnie, a nie dwie pierwsze, jest w wierszach Barańczaka najliczniejsza i najbardziej reprezentatywna. Jeśli dwie pierwsze grupy frazeologizmów są elementami stylów funkcjonalnych o ściśle określonych zakresach użycia (propaganda, biurokracja), to grupa frazeologizmów mowy potocznej należy do codziennej polszczyzny każdego z nas. Oto kilka przykładów: „wyraz twarzy”, „przekrwione oczy”, „jednym tchem”, „całym sercem po stronie”, „postawić na jedną kartę”, „nigdy bym nie przypuścił”, „co dziś rzucili”, „to nie jest rozmowa na telefon”, „pan tu nie stał” itp. [...]
A wreszcie czwartą grupę wyrażeń wierszotwórczych stanowią słowa pojedyncze, nie połączone w związki frazeologiczne, a jednak wyraźnie nacechowane, bo będące wykładnikami rozpoznawalnych kontekstów społecznych. Są to takie słowa, jak „mieszkać”, „mównica”, „plakat”, „nie”, „protokół” czy „kolęda”. Jak widać, punktem wyjścia wielu tekstów Barańczaka, czyli ich formułą inicjalną, rozpoczynającą składniową i semantyczną budowę utworu, są zawsze stereotypy językowe należące do różnych stylów funkcjonalnych mówienia i pisania.

bolecki Źródło: Włodzimierz Bolecki, Język jako świat przedstawiony. O wierszach Stanisława Barańczaka, „Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej” 1985, nr 76/2, s. 158.
R1OQ0xlSrrXfJ1
Słowo jak pięść
Źródło: Pixabay , domena publiczna.
Michał Głowiński Nowomowa po polsku

l. Procedurą w nowomowie najistotniejszą jest narzucanie wyrazistego znaku wartości; znak ten, prowadzący do przejrzystych polaryzacji, nie ma prawa budzić wątpliwości, jego punktem docelowym jest zdecydowana, nie podlegająca zakwestionowaniu ocena.

  1. Nowomowa stanowi osobliwą syntezę elementów pragmatycznych i rytualnych. Zmierza do silnego i bezpośredniego oddziaływania, podporządkowana jest bieżącej praktyce, a więc w zasadzie powinna dostosowywać się do okoliczności, w których funkcjonuje, i uwzględniać charakter publiczności, do której się zwraca. Zakładałoby to więc pewną elastyczność, różnie jednak z nią bywa – przede wszystkim dlatego, że nowomowa jest ze swej natury konserwatywna i nie może przyjąć, że choćby jakieś jej elementy uległy zużyciu, a więc utraciły zdolności pragmatyczne.

  2. W nowomowie wielką rolę odgrywa żywioł magiczności. Słowa nie tyle odnoszą się do rzeczywistości, nie tyle ją opisują, ile ją tworzą. To, co zostało autorytatywnie wypowiedziane, staje się rzeczywiste. Funkcję magiczną pełni większość sloganów (w rodzaju „młodzież zawsze z partią”).

  3. W nowomowie dużo większą rolę niż w innych stylach społecznych grają decyzje arbitralne. [...] Słowa, formuły, uświęcone wyrażenia z dnia na dzień mogą – sięgam po formułę Zenona Kliszki z roku 1968 – „być zdjęte z porządku propagandy partyjnej”. A potem – dodajmy – również na mocy jednorazowej decyzji mogą do niej powrócić. Arbitralność wyraża się także w dowolnym kształtowaniu znaczeń.

glowinski Źródło: Michał Głowiński, Nowomowa po polsku, Warszawa 1991, s. 7–10.

Słownik

eufemizm
eufemizm

(gr. euphēmismós) wyraz lub zwrot wprowadzony do wypowiedzi w celu zastąpienia słowa, którego z jakichś względów (obyczajowych, estetycznych, cenzuralnych itp.) nie można lub nie należy użyć

hiperbola
hiperbola

(gr. hyperbolḗ -przerzucenie, przesada) przesadnia, literackie ujęcie stylistyczne przedstawiające w sposób przesadny opisywane zjawisko, wyolbrzymiające jego cechy, znaczenie i działanie

peryfraza
peryfraza

(gr.) omówienie, zastąpienie danego wyrazu przez grupę innych wyrazów, będących metaforycznym lub opisowym równoważnikiem jego znaczenia, głównie w celu rozszerzenia tematu i osiągnięcia ozdobności stylu

slogan
slogan

(ang. slogan z celt. sluaghghairm) 1. spowszechniały frazes; 2. hasło reklamowe