Pobrzeże to pas lądu rozciągający się wzdłuż brzegu morskiego, rzadziej dużego jeziora czy rzeki, stanowiący krainę geograficzną o indywidualnych cechach, na którą oddziałuje (m.in. klimatycznie, komunikacyjnie) woda tego akwenu. [Źródło: słownik pojęć geograficznych]

Pobrzeże Polski to pas krajobrazowy, a także region fizycznogeograficzny, położony wzdłuż polskiego wybrzeża Bałtyku. Ciągnie się od wyspy Wolin na zachodzie po Mierzeję Wiślaną na wschodzie. Szerokość pasa waha się od kilku do kilkudziesięciu kilometrów, a długość sięga 500 km.

Rzeźba pobrzeża została ukształtowana głównie w wyniku oddziaływania zlodowaceń plejstoceńskich (zwłaszcza najmłodszego zlodowacenia północnopolskie) i współczesnej działalności wód morskich, rzecznych i jeziornych.

W pasie pobrzeża wyróżnić można różnorodne formy rzeźby:

• formy wybrzeża wysokiego - klify,

• formy wybrzeża niskiego - wzgórza i wały wydmowe, mierzeje, delty,

• równiny zalewowe i zastoiskowe (akumulacji organicznej),

• równiny morenowe lokalnie porozcinane dolinami i urozmaicone wzgórzami morenowymi, drumlinami, kemami, ozami,

• pradoliny wykorzystywane przez doliny rzek przymorzarzeki przymorzarzek przymorza.

R1MhX3m6tGWzk

Na schemacie przedstawiono formy rzeźby wybrzeża. Nadbrzeże to część lądu o wysokości dochodzącej do 58 metrów nad poziomem morza, a szerokości do 100 metrów w kierunku brzegu. Do wysokości 14 metrów zbudowane jest z gliny, powyżej tej wysokości - z piasku. Wysokie nadbrzeże to klif morenowy. Wyróżniono w nim: w górnej części krawędź, następnie poniżej strome osuwisko. U podnóża klifu gromadzi się osunięty materiał. Na dole schematu zaznaczono platformę abrazyjną. Na brzeg składa się plaża. Brzeg występuje w odległości około od 100 do 140 metrów od pasa podbrzeża. Podbrzeże zaczyna się od około 150 metrów od początku nadbrzeża. Poziom morza wynosi 0 metrów nad poziomem morza.

RMGGkvB6GlpCA

Schemat przedstawia formy rzeźby wybrzeża. Nadbrzeże: wysokość około 10 metrów nad poziomem morza. Występuje tam wydma brunatna, szara i biała. Wydmy szarą i brunatną porastają drzewa oraz trawy, białą tylko niska roślinność. Pod wydmami zaznaczono poziomą linią rynnę na poziomie 0 metrów nad poziomem morza, poniżej rynny na odcinku długości 100 metrów zaznaczono powierzchnię ustabilizowaną. Pod częścią wydm białych występuje już powierzchnia dynamiczna. Brzeg: maksymalna wysokość około 2 metrów. W brzegu górnym wyróżnia się wydmę pierwotną, lagunę plażową i wał brzegowy. Pod wydmą pierwotną jest górna plaża, pod laguną i wałem brzegowym dolna plaża. Brzeg górny rozciąga się od 100 do 180 metrów. W brzegu dolnym wyróżniono poniżej poziomu morza dno i rewę. Pod brzegiem górnym i dolnym zaznaczono od 100 do 220 metrów powierzchnię dynamiczną. Pobrzeże występuje od 220 metrów, licząc od początku nadbrzeża. Poniżej pozioma morza rozciąga się tam powierzchnia dynamiczna.

R1SJCtMccjbRr

Schemat przedstawia typowe rodzaje polskiego wybrzeża z oznaczonymi strefami i głównymi formami. W nadbrzeżu pokazano wzniesienie z drzewem, pod nim zaznaczono materię organiczną. Nadbrzeże występuje w odległości od 0 do 30 metrów. Po nadbrzeżu jest brzeg na szerokości od 30 do 170 metrów. Zaznaczono wzniesienie - to wał brzegowy. Brzeg stopniowo się obniża pod poziom morza. Podbrzeże jest w odległości od 170 metrów od początku nadbrzeża.

Formy rzeźby wybrzeża

Klify są zbudowane z utworów glacjalnych, akumulowanych przez lądolód w postaci moren czołowych (wysokie klify 60‑90 m) lub dennych (niskie klify 6‑15 m). Powstają w wyniku niszczenia wysokiego brzegu na skutek abrazji. Fale podcinają brzeg, tworząc w nim zagłębienia, zwane niszami abrazyjnymi lub podciosami brzegowymi. W miarę pogłębiania niszy następuje obrywanie i osypywanie coraz wyższych partii brzegu. W ten sposób powstaje strome urwisko kilku- lub kilkudziesięciometrowej wysokości, u podstawy którego tworzy się pochylona w kierunku morza platforma abrazyjna. Klif pozostający w zasięgu fal przyboju cofa się (jest tzw. klifem żywym) do momentu, aż znajdzie się poza ich zasięgiem. Staje się wtedy klifem martwym.

Odcinki klifowe obejmują obecnie ok. 65 km polskiego wybrzeża, co stanowi ok. 20% jego długości. Występują niemal na całym wybrzeżu Polski, rozciągając się wzdłuż brzegu na odcinkach od 0,5 km do 10 km długości. Powstały w miejscach, gdzie wysoczyzny morenowe znajdują się blisko linii brzegowej w zasięgu fal morskich. Klify występują np. na wyspie Wolin, w rejonie Międzyzdrojów, Jastrzębiej Góry, Rozewia i Orłowa oraz nad Zalewem Szczecińskim i Zalewem Wiślanym. Ich wysokość zmienia się od 95 m na wyspie Wolin, 45‑50 m na wybrzeżu wschodnim w okolicach Jastrzębiej Góry i Chłapowa, 15‑40 m na wybrzeżu środkowym pomiędzy Ustką a Rowami, 10‑15 m na wybrzeżu zachodnim pomiędzy Dziwnówkiem a Niechorzem i poniżej 6 m wysokości w okolicach Bagicza.

RBQFkZmFaOzya

Zdjęcie przedstawia wysoki, piaszczysty klif porośnięty częściowo drzewami. Na pierwszym planie jest morze.

Wydmy tworzą się wskutek nanoszenia przez wiatr i fale materiału piaszczystego. Wydmy nadmorskie powstają na akumulacyjnych odcinkach wybrzeża, w wyniku formowania przez wiatr pagórów i wałów z piasku dostarczanego na brzeg przez fale morskie lub przewiewanego z lądowych terenów piaszczystych. Wysokość i rozmiary kształtowanych wydm zależą od siły i kierunków wiatru, topografii terenu i roślinności zatrzymującej piasek.

Charakterystycznymi formami rzeźby są usytuowane równolegle do brzegu ciągi wydm, których wysokość wzrasta wraz z oddalaniem się od linii brzegowej i plaży. Plaża jest zwykle rozległa, o wyrównanej powierzchni. W jej obrębie może pojawić się niewielki wał brzegowy. Powyżej plaży leży wydma pierwotna (inicjalna), dalej nieco wyższa wydma biała, zwana również przednią, następnie najwyższa wydma szara i wydma brunatna zbliżona pod względem wysokości do wydmy białej. Wysokość wydm waha się w granicach 2‑30 m.

Ten typ rzeźby jest charakterystyczny dla około 80% polskiego wybrzeża. Najbardziej okazałe, sięgające 23 m wysokości, są wydmy Półwyspu Helskiego i Mierzei Wiślanej z kulminacjami o wysokości 30 m oraz unikatowe ruchome wydmy paraboliczne na Mierzei Łebskiej o wysokości przekraczającej 50 m. Przemieszczają się na wschód pod wpływem wiatru z prędkością kilku metrów rocznie.

R14PpZ7hqrL7t

Zdjęcie przedstawia wysokie wydmy, po których spacerują ludzie. Za wydmami, nieco poniżej nich, rośnie las.

RYRxcLqBvXFDn

Na fragmencie mapy północnej Polski zaznaczono jeziora przybrzeżne na Pobrzeżu Koszalińskim: Jezioro Łebsko i Gardno. Pomiędzy jeziorami i na południu od nich występują doliny i obniżenia. Miejscami występują na nich bagna. Na południe od Jeziora Łebsko jest wysoczyzna morenowa. Nad wysoczyzną są wzgórza moren czołowych. Występują one także na południe od Jeziora Gardno, częściowo okalając jezioro. Mierzeję z wydmami zaznaczono od Rowów do Łeby i dalej w kierunku Helu.

Mierzeje i kosy są rodzajem brzegu niskiego. Powstały w ciągu ostatnich 5000 lat dzięki działalności przybrzeżnych prądów morskich, które nanoszą materiał budulcowy, głównie piasek i żwir. Kosa to długi i wąski piaszczysty wał, lekko wynurzony ponad powierzchnię morza i biegnący w głąb morza. Przykładem jest Mierzeja Helska, Wiślana i Łebska.

W obrębie mierzei występują plaże z przedwydmą, bezleśny przybrzeżny wał wydmowy i wydmy z borem sosnowym. Brzeg od strony otwartego morza jest wygładzony, od strony zatoki poszarpany, na co wpływ mają zróżnicowanie siły przyboju fal, przebieg prądów morskich i związana z tym akumulacja materiału. Zamknięcie zatoki mierzeją prowadzi do powstania jezior przybrzeżnych (Jamno, Gardno, Łebsko, Kopań, Sarbsko i in.)

RQ1aJrsmMNn2Z

Zdjęcie przedstawia Mierzeję Helska. To wąski pas lądu wchodzący w morze. Prawa strona mierzei jest piaszczysta, lewa porośnięta roślinnością.

Delty są rodzajem brzegu niskiego. Powstają w miejscach, gdzie rzeka uchodzi do płytkiego zbiornika, zaś akumulacja osadów rzecznych (piasków, iłów mułów) przeważa nad niszczącą działalnością fal, usuwających przyniesiony przez rzekę materiał. Tworzy się wtedy płaski, rozległy obszar, poprzecinany odnogami rzeki pełen płycizn, bagien, podmokłości i małych półwyspów, wychodzących w stronę morza. Największą w obrębie pobrzeża deltą jest delta Wisły o powierzchni 1,7 tysięcy kmIndeks górny 2², zwana Żuławami Wiślanymi. Teren ma charakter równinny, a maksymalna deniwelacja sięga 17 m. Występują tu najniżej położone w Polsce obszary depresyjne, zajmujące ponad 20% ogólnej powierzchni delty.

R1Jq3FCUHKcOU

Zdjęcie prezentuje widok z lotu ptaka na Mierzeję Wiślaną i Żuławy. Na pierwszym planie jest płaski teren z polami i zabudową. W północnej części teren ten zwęża się i tworzy pas lądu graniczący z dwóch stron z morzem.

R4EsDlOD6d6gL

Zdjęcie przedstawia płaski teren porośnięty trawą i nielicznymi drzewami.

RXUMqQ6dn5b43

Mapa północnej Polski przedstawia rejon delty Wisły. Obszar Żuław Wiślanych to równiny holoceńskie. Po lewej i prawej stronie oraz na południu od równin występują wzniesienia morenowe. Na wschodzie za Elblągiem są równiny plejstoceńskie. Mapa obejmuje Mierzeję Helską i Wiślaną.

Osobliwa jest także delta Świny z kilkudziesięcioma bagnistymi wysepkami, które rozdzielone są licznymi kanałami cieśniny Świny. Proces formowania rzeźby jest tu stale aktywny – corocznie zmienia się konfiguracja dna, powstają nowe płycizny i wysepki, tworząc wybrzeże quasi lagunowe. Podczas sztormów, przy zachodnim i północnym kierunku wiatru, wody morskie wlewają się w głąb ujścia Świny, zalewając wyspy.

Równiny zalewowe i zastoinowe są rodzajem brzegu niskiego. Powstają w miejscach nagromadzenia substancji organicznej w brzeżnej części morskiego akwenu. Zajmują niewielkie powierzchnie i występują punktowo od Rewy po Juratę nad Zatoką Pucką. Są one odseparowane od otwartego morza przez krótką mierzeję – Ryf Mew i podmorską ławicę – Szpyrk. Przykładem mogą być Słone Łąki na obrzeżu Zatoki Puckiej w rejonie Władysławowa.

R1PmF5suNmH1q

Zdjęcie przedstawia zbiornik wodny, którego brzeg porastają trawy.

Formy rzeźby polodowcowej

Wysoczyzna morenowa ukształtowana w czasie ostatniego zlodowacenia leży na południe od wybrzeża. Jest to morena denna o zróżnicowanym ukształtowaniu. Miejscami ma charakter równiny falistej, a miejscami jest niemal całkiem płaska. Jej średnia wysokość nad poziom morza waha się od 3 do 19 m na Równinie Wkrzańskiej, 40‑50 m na Równinie Gryfickiej i ok. 100 m na Wysoczyźnie Żarnowieckiej. Powierzchnię moreny dennej urozmaicają liczne wzgórza i wały moren czołowych; lokalnie pojawiają się drumliny, kemy i ozy. Wysokość najwyższych form czołowomorenowych przekracza 180 m n.p.m. (maksymalna wysokość - Góra Srebrna 198,5 m). Większość form osiąga 80‑90 m n.p.m.

R1F6TYUZ72FyW

Zdjęcie przedstawia wzgórze porośnięte drzewami. Na pierwszym planie jest zbiornik wodny.

Powierzchnia wysoczyzny miejscami jest silnie rozczłonkowana i tworzy kępy rozdzielone obniżeniami. Do najważniejszych należą kępy: Ostrowska, Swarzewska, Pucka, Oksywska i Redłowska schodzące do morza w postaci stromych kilkudziesięciometrowych klifów.

RVJgTev62UT6q

Zdjęcie przedstawia zabudowę miasta. W tle są wzniesienia. Po prawej stronie widać zbiornik wodny.

Pradoliny

Pradoliny są formami rzeźby terenu stanowiącymi szerokie (do kilkudziesięciu km) obniżenia o płaskim dnie. Powstają w czasie cofania się lądolodu na jego przedpolu w wyniku erozyjnej działalności wielkich mas wód, pochodzących z topniejącego lądolodu i płynących z obszaru niezlodowaconego. Najwyraźniejszą tego typu formą w granicach pobrzeży jest Pradolina Redy‑Łeby, którą odpływały wody w okresie zanikania na terenie Polski zlodowacenia Wisły. Ma ona około 90 km długości.

Wysoczyznę morenową przecinają także inne polodowcowe formy erozyjne, do których należą m.in. rynny subglacjalnerynna subglacjalnarynny subglacjalne; podobnie jak pradoliny, są dziś dolinami rzek przymorza (m.in. Pasłęka, Reda, Łeba, Słupia, Wieprza, Parsęta, Rega), biorącymi swój początek w strefie morenowej.

R1GSpGImOtjxB

Na zdjęciu jest szeroka rzeka - to Wisła płynąca przez Toruń. Po lewej stronie są bydynki starówki. Przez rzekę prowadzi stalowy most.

Słownik