Przeczytaj
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DRqsqRlOy
Nagranie dźwiękowe lekcji pod tytułem Współczesna filozofia polska: przedstawiciele.
Główne tendencje i zainteresowania współczesnej filozofii polskiej
Na uwagę zasługuje przede wszystkim polska tradycja myśli analitycznej, początkowo występująca przede wszystkim jako szkoła lwowsko‑warszawska. Warto przypomnieć, że jest to pierwsza w historii Polski formacja intelektualna, która zdobyła ogólnoświatowe uznanie.
Tendencją, która wyraźnie się zaznaczyła w XX‑wiecznej myśli polskiej, jest filozofia kultury – począwszy od oryginalnego ujęcia zaproponowanego przez Stanisława Brzozowskiego, a następnie przez Leona Chwistka (1884–1944), po myśl Henryka Elzenberga i Leszka Kołakowskiego.
Osobliwą tendencją w myśli polskiej omawianego tu okresu jest pesymizm, a nawet katastrofizmkatastrofizm. W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiło się trzech wielkich pesymistów: Marian Zdziechowski, Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) i Henryk Elzenberg. Dwaj pierwsi w podobnym czasie dość szybko i trafnie zdiagnozowali zło tkwiące w samej strukturze otaczających ówczesną Polskę totalitaryzmów. O ile jednak Zdziechowski upatrywał nadziei w Bogu, a religia miała prowadzić do duchowego wyzwolenia, o tyle Witkacy był katastrofistą bardziej konsekwentnym. TotalitaryzmTotalitaryzm był bowiem, jego zdaniem, jedynie przejawem szerszej i nieuchronnej tendencji upadku kultury. Jeszcze inny charakter miał pesymizm Elzenberga.
Swoje rozprawy z pogranicza historii literatury i filozofii publikował w wielu międzynarodowych czasopismach, niektóre, ze względu na cenzurę, pod pseudonimem. Jako rzecznik sprawy polskiej (z pewnym naciskiem na słowiańskość) angażował się w wiele inicjatyw, w tym politycznych. W 1901 r. był współzałożycielem Klubu Słowiańskiego oraz czasopisma „Świat Słowiański”. Po I wojnie światowej objął katedrę literatur europejskich na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie wykładał do czasu przejścia na emeryturę w 1932 r.
Jego zasługi, wiedza i charyzma spowodowały, że w 1926 r. był jednym z kandydatów wysuniętych przez Józefa Piłsudskiego na Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej. Ostatecznie funkcję tę objął wówczas Ignacy Mościcki. W wybitnym eseju Wyżej nadzieje nasze złożyć wykazywał, że w obliczu zła i niedorzeczności nękających człowieka w jego doczesnym życiu, jedyne, co nam pozostaje, to zwrócić się ku sile wyższej i w niej złożyć nasze nadzieje. Jego rozumowanie streszcza się w stwierdzeniu: Musi istnieć Bóg, skoro jest tyle zła na świecie, i ten Bóg jest właśnie od tegoż zła wybawieniem.
Za najważniejsze dzieła Mariana Zdziechowskiego uważa się: Pesymizm, romantyzm a podstawy chrześcijaństwa, t. 1—2 (1914—1915), Wpływy rosyjskie na duszę polską (1920), Europa, Rosja, Azja. Szkice polityczno-literackie (1923), O okrucieństwie (1928). Zdjęcie przedstawia starszego, łysiejącego mężczyznę. Ma pociągłą twarz ze zmarszczkami oraz siwe wąsy z bródką. Ubrany jest w garnitur. 1878 - 1911 Stanisław Brzozowski. Polski filozof, pisarz, krytyk teatralny i literacki. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Zamieszany był w dwie afery, które ciążyły na jego reputacji. W 1898 r. wyszło na jaw, że jako skarbnik zdefraudował składki organizacji studenckiej − potrzebował tych pieniędzy na leczenie ojca. Wkrótce został osadzony w Cytadeli za udział w tajnym Towarzystwie Oświaty Ludowej. Tam nabawił się gruźlicy. Usiłował przekonać władze, że była to organizacja samokształceniowa, a nie polityczna, podał więc nazwiska członków i ujawnił strukturę. Działacze niepodległościowi zostali aresztowani i zesłani. Do dziś nie ma pewności, czy Brzozowski rzeczywiście podpisał lojalkę z carską tajną policją. Podejrzenie to wydawało się jednak prawdopodobne, zwłaszcza że bohaterem jednej z jego wczesnych powieści był agent carskiej tajnej policji.
Brzozowski sporo pisał i tłumaczył. Z dużym powodzeniem występował na wiecach politycznych. Wiele partii, zwłaszcza lewicowych, próbowało przeciągnąć go na swoją stronę — bez powodzenia. I ta niezależność była kolejnym powodem ostracyzmu i wynikających z niego poważnych kłopotów finansowych.
Inspirując się aprioryczną filozofią transcendentalną Kanta, myślą Nietzschego i Marksa, rozwinął oryginalną filozofię czynu, gdzie człowieka i jego kulturę ukazał w kategoriach tworzenia: człowiek jest tym, co tworzy. Więcej — nakaz tworzenia wynika z pozycji człowieka w naturze, która narzuca mu konieczność samo-przezwyciężania i walki. Istotą kultury jest więc twórcza walka z przyrodą. Z tej też perspektywy Brzozowski dokonał rozrachunku ze szkodliwym, jego zdaniem, romantycznym kultem Polski szlacheckiej. Szczególnie głośna była jego polemika z Henrykiem Sienkiewiczem, któremu zarzucał m.in. kult polskiej megalomanii i płycizny intelektualnej. Występował również przeciwko Zenonowi Przesmyckiemu Miriamowi, zarzucając mu, że propaguje oderwanie sztuki od rzeczywistości społecznej. W późniejszych pracach mocno podkreślał wartość wspólnoty i pracy, jako definiujących człowieka. Pod koniec życia wyjechał do Włoch w celu podratowania zdrowia. Zmarł we Florencji. Do końca pracował nad kolejnymi projektami książkowymi.
Za najważniejsze dzieła Brzozowskiego uważa się prace: Filozofia czynu (1903), Płomienie (1908, powieść), Legenda Młodej Polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej (1910), Idee. Wstęp do filozofii dojrzałości narodowej (1911). Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma krótkie, zaczesane do góry włosy oraz małą bródkę z wąsami. Ma ciemne brwi oraz głęboko osadzone oczy na pociągłej twarzy. Ubrany jest w garnitur. 1885 - 1939 Stanisław Ignacy Witkiewicz. Polski pisarz, malarz, dramaturg, teoretyk sztuki i filozof, tworzący pod pseudonimem Witkacy. Pochodził z rodziny szlacheckiej, był synem Stanisława Witkiewicza — wybitnego malarza i architekta, twórcy stylu zakopiańskiego. Dzieciństwo i młodość spędził w Zakopanem. Uczył się w domu pod kierunkiem ojca, który zatrudniał licznych korepetytorów, niekiedy wybitnych artystów i profesorów uniwersyteckich. Maturę zdał eksternistycznie w 1903 r. Przez kilka lat studiował na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Dużo podróżował. Przyjaźnił się z wieloma wybitnymi malarzami, poetami, filozofami (Leonem Chwistkiem), kompozytorami (Karolem Szymanowskim) i naukowcami (Bronisławem Malinowskim, m.in. towarzyszył mu w wyprawie naukowej do Australii). Po studiach rozpoczął intensywną działalność malarską i pisarską. Podczas I wojny światowej zaciągnął się do Armii Rosyjskiej (do elitarnej piechoty), upatrując w tym szansy dla Polski. Doświadczenia wojenne wywarły na niego ogromny wpływ i stały się ważnym motywem późniejszej twórczości Witkacego.
W malarstwie i literaturze wypracował własny niepowtarzalny styl wyrastający z jego koncepcji Czystej Formy. Próbował swych sił również w filozofii, rozwijając koncepcję monadyzmu biologicznego i związaną z nią kategorię niepokoju metafizycznego. Po wybuchu II wojny światowej najpierw uciekł na Wschód, a potem, dowiedziawszy się o wkroczeniu Armii Czerwonej, popełnił samobójstwo.
Podobnie jak wielu współczesnych mu myślicieli diagnozował sytuację w Europie, rodzące się totalitaryzmy i upadek kultury. Istotą tego upadku było, według niego, podobnie jak według Ortegi y Gasseta, umasowienie i homogenizacja kultury, która nie dąży już do wyższych wartości (streszczanych przez Witkacego w pojęciu niepokój metafizyczny), ale do, jak to określał, „bydlęcej szczęśliwości”.
Za najważniejsze dzieła filozoficzne Witkiewicza uważa się: Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia (1919), Szkice estetyczne (1922), Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze (1923), Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia (1935). Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny. Jest ukazane jego popiersie. To dojrzały mężczyzna. Ma szczupłą, pociągłą twarz. Mężczyzna uważnie przygląda się widzowi. Jest ubrany w płaszcz. Na głowie ma beret. Trzyma prawą rękę za pazuchą.
Kolejnym intensywnie rozwijającym się w Polsce działem dociekań była filozofia wartości i etykaetyka. Zajmowali się nią przedstawiciele właściwie wszystkich formacji, zarówno członkowie szkoły lwowsko‑warszawskiej, jak i zdeklarowani humaniścihumaniści, fenomenologowiefenomenologowie, aż po marksistów. Powstało wiele oryginalnych dzieł poświęconych tej tematyce. O wartościach, a w szczególności o ich kryzysie, wielości i występującym w tym obszarze relatywizmie sporo pisał Roman Ingarden, wybitną znawczynią etyki była Maria Ossowska (1896–1974), ciekawą koncepcję spolegliwego opiekuna opracował Tadeusz Kotarbiński − w myśl tej koncepcji podstawową zasadą etyki jest zmniejszanie ilości cierpienia w świecie. Oryginalną obiektywistyczną teorię etyczną rozwinął inny przedstawiciel szkoły lwowsko‑warszawskiej, Tadeusz Czeżowski. Stanowisko jego określane jest niekiedy mianem etyki empirycznej, ponieważ twierdził on, iż wypowiedzi etyczne odnoszą się do pewnych intuicyjnych doświadczeń, którymi chwytamy obiektywne wartości, tzw. transcendentaliatranscendentalia. Na podobnym stanowisku odnośnie do obiektywnego charakteru wartości stał kontynuator myśli Romana Ingardena Władysław Stróżewski (ur. 1933), rozumiejąc przez transcendentalia takie wartości, które stanowią jakąś cechę bytu.
Istotnym przejawem filozofowania w Polsce jest także coś, co z braku lepszego terminu nazwać można mianem tradycji mądrościowej, przez którą rozumiemy przede wszystkim dzieła z zakresu szeroko rozumianej sztuki życia, ale takiej właśnie, która uczy życia prawdziwie mądrego. Kolejni filozofowie, przedstawiciele wszystkich właściwie formacji, popełniali mniej lub bardziej obszerne dzieła dające się do tego nurtu zaliczyć. I tak Tadeusz Kotarbiński, oprócz szeroko znanego Traktatu o dobrej robocie (skoncentrowanego na prakseologicznejprakseologicznej kategorii sprawności i tylko dość nieściśle dającego się zaliczyć do tradycji mądrościowej), napisał też Medytacje o życiu godziwym, w którym to dziele wyłożył zasady realizmu praktycznego w etyce. Henryk Elzenberg przez przeszło sześćdziesiąt lat prowadził dziennik filozoficzny, opublikowany pod tytułem Kłopot z istnieniem − dzieło to składa się z aforyzmów, spostrzeżeń, obserwacji i daje się czytać jako podręcznik sztuki dobrego i refleksyjnego życia. Charakter mądrościowy mają dzieła Józefa Tischnera: Etyka solidarności, Jak żyć? Władysław Tatarkiewicz opublikował książkę O szczęściu, która może być także czytana jako poradnik duchowy. Roman Ingarden wydał Książeczkę o człowieku, gdzie oprócz analizy istoty człowieczeństwa, znajdujemy również ogólne wskazania dotyczące dobrego życia. W końcu całkiem niedawno Zygmunt Bauman opublikował pracę O sztuce życia, w której omówił i wyjaśnił trudności w praktykowaniu udanego życia w dobie płynnej nowoczesności.
Działem zainteresowań polskich filozofów i humanistów, rozwijającym się intensywnie na przestrzeni ostatniego stulecia była szeroko rozumiana propedeutykapropedeutyka filozofii (historii idei). Oprócz pracy translacyjnej wielu najwybitniejszych autorów przedstawiało nieraz bardzo obszerne dzieła mające na celu przybliżenie i upowszechnienie przede wszystkim zachodniej tradycji filozoficznej. Na plan pierwszy wysuwają się dwa monumentalne trzytomowe dzieła Władysława Tatarkiewicza: Historia filozofii i Historia estetyki. Stanisław Brzozowski intensywnie zachęcał do filozofii w pracy Co to jest filozofia i co o niej wiedzieć należy. Kazimierz Ajdukiewicz napisał wielokrotnie wznawiane prace: Zagadnienia i kierunki filozofii oraz Propedeutyka filozofii,. Co najmniej połowa prac Leszka Kołakowskiego ma charakter historyczno‑popularyzatorski, począwszy od wczesnej rozprawy o Spinozie Jednostka i nieskończoność, przez tłumaczoną i znaną w wielu krajach książkę Główne nurty marksizmu, po dzieła takie jak Bóg nam nic nie jest dłużny, wyjaśniające zawiłości myśli religijnej Pascala oraz istotę jansenizmu. Podobnie zasłużony jest na przykład Bronisław Baczko (ur. 1924), autor m.in. książki Hiob, mój przyjaciel – dzieła traktującego o myśli francuskiego oświecenia w jego próbie poradzenia sobie z problemem zła.
Ostatni ważny i wart wspomnienia kierunek dociekań polskich myślicieli to pedagogika i humanizm. Wiele uwagi poświęcano kwestii celów i środków właściwego nauczania. Dość często wiązało się to ściśle z pewnym modelem życia człowieka, najkrócej, choć trochę wieloznacznie, dającym się określić mianem humanistycznego. Przez humanizm rozumiemy tu przede wszystkim szczególny splot idei:
wyjątkową wartość przypisuje się autonomicznemu życiu ludzkiemu, ujętemu zazwyczaj bardzo dynamicznie;
wydobycie tej wartości wymaga szczególnych zabiegów pedagogicznych, bez których potencjał człowieka może ulec zaprzepaszczeniu;
istnieje dobrze poświadczony historycznie zbiór podstawowych wartości tego życia, takich jak godność, piękno, prawda, świętość, wzniosłość itp.;
wartości te są kruche w konfrontacji z totalitaryzmem, scjentyzmem, technokracją, nihilizmem itp., wobec czego wymagają jakichś wyraźnych działań ochronnych.
Tak rozumianych pedagogów (filozofów, socjologów) o humanistycznym „zacięciu” w polskim piśmiennictwie występuje wielu, są to m.in.: Bogdan Suchodolski (1903–1992), Sergiusz Hessen (1887–1950), Florian Znaniecki (1882–1958) czy Stefan Szuman (1889–1972). Przy założeniu, że autonomia jednostki ludzkiej nie wchodzi w konflikt z wiarą w Boga, za humanistę i pedagoga w tym znaczeniu uznamy też Józefa Tischnera. Każdy z nich wypracował oryginalną teorię wartości, kultury, człowieka i wychowania, które nadal są źródłem inspiracji dla kolejnych pokoleń pedagogów i humanistów.
Słownik
(gr. ethikos (logos) — moralność, etyka) nauka o moralności, która jest ogółem ocen i norm moralnych przyjętych w danej zbiorowości społecznej (zbiorowości, klasie lub grupie społecznej, środowisku) w określonej epoce
(gr. phainómenon — to, co się zjawia, pokazuje + logos — słowo, nauka) jest to nauka o fenomenach, czyli o tym, co nam się ukazuje jako takie, usiłuje „opisać i zrozumieć, co się nam jawi w taki dokładnie sposób, w jaki ono samo nam się prezentuje”; nie jest gotowym systemem filozoficznym, co przede wszystkim metodą opisu zjawisk
(łac. humanus — ludzki) specjalista w zakresie nauk humanistycznychhumanistycznych
(łac. humanus — ludzki) postawa moralna i intelektualna zakładająca, że człowiek jest najwyższą wartością i źródłem wszelkich innych wartości
(gr. katastrophḗ — przewrót) pesymistyczna postawa życiowa opierająca się na przeświadczeniu o nieuchronności zagłady współczesnego świata
(gr. praksis — czynność + logos — nauka) dziedzina badań naukowych dotyczących metod wszelkiego celowego działania ludzkiego
(gr. propaideuo — nauczam początków wiedzy) wiadomości wprowadzające do jakiejś dziedziny wiedzy
(łac. totalis - całkowity) system rządów, który dąży do pełnej kontroli publicznego i prywatnego życia swoich obywateli
(łac. transcendere — przekraczać) termin oznaczający powszechne własności bytu; transcendentalne ujęcia bytu (cechy przysługujące bytowi dlatego, że jest bytem) wyprzedzają jego ujęcia kategorialne; transcendentalia odnoszą się do bytu jako istniejącego, nie ze względu na jego jakościową charakterystykę