Uczestnicy stosunków międzynarodowych

Uczestnicy stosunków międzynarodowych to bardzo zróżnicowana grupa: począwszy od państwpaństwopaństw jako podstawowych ogniw relacji politycznych, a skończywszy na organizacjach międzynarodowychorganizacje międzynarodoweorganizacjach międzynarodowych - międzyrządowych czy pozarządowych. Przedstawienie obrazu uczestników – państw, narodównaródnarodów, organizacji pozarządowych oraz opinii publicznejopinia publicznaopinii publicznej - daje pełny obraz politycznego układu w stosunkach światowych. Ważnym aspektem tematu jest wzajemne oddziaływanie uczestników stosunków międzynarodowych.

Uczestników stosunków międzynarodowych można określić jako podmioty zdolne do aktywności międzynarodowej, a zatem do jej zmieniania lub utrwalania w sposób zamierzony. Oto najważniejsze elementy charakteryzujące uczestników stosunków międzynarodowych:

• uczestnik jest tylko jednym z elementów szerszej zbiorowości podmiotów podejmujących aktywność tego samego typu;

• aktywność uczestnika jest częścią składową – elementem całości stosunków międzynarodowych;

• każdy uczestnik ma swój udział w rezultatach zbiorowej aktywności, którymi są procesy i zjawiska międzynarodowe oraz odpowiadające im stany środowiska międzynarodowego.

Uczestnicy stosunków międzynarodowych są zbiorowością bardzo niejednorodną, różnią się między sobą pod wieloma względami. Ich podział uwzględniający takie różnice przedstawiono na poniższym schemacie:

Państwo

Niewątpliwie najważniejszymi uczestnikami stosunków międzynarodowych są państwa. Przemawiają za tym następujące argumenty:

• państwa są elementarnymi jednostkami środowiska międzynarodowego, a zarazem najwyżej zorganizowanymi podmiotami zbiorowymi;

• państwa są najbardziej dynamicznymi i wpływowymi uczestnikami stosunków międzynarodowych;

• wśród stosunków międzynarodowych najważniejsze są stosunki między państwami.

Podstawową zasadą działalności państwa jest zasada suwerennościsuwerenność państwowasuwerenności. Teorie opisujące suwerenność dzielimy na dwie kategorie: monistyczne i pluralistyczne.

W rozumieniu monistów państwo jest osobą prawną, nieodpowiadającą przed żadnym innym podmiotem i wolną od jakiejkolwiek władzy nadrzędnej. Do głównych filozofów propagujących tak rozumianą suwerenność należą: Jean Bodin, Niccolò Machiavelli i Thomas Hobbes. W ich ujęciu państwa mają nieograniczoną suwerenność w polityce zagranicznej, podobnie jak w polityce wewnętrznej. Założenie takie wynikało z paradygmatu stanu natury, w którym panujący ma najwyższą władzę zwierzchnią.

Inny sposób ujmowania suwerenności zaproponowany został w ramach tzw. szkoły pluralistów, której głównym przedstawicielem był Harold Laski. Dla pluralistów państwo to jeden z wielu podmiotów suwerenności, gdyż jest ona cechą wszystkich organizacji i zrzeszeń społecznych.

Zakres działania państwa

Działania państwa wynikają przede wszystkim z jego potencjału, czyli zasobów materialnych i ludzkich. Czynniki te mogą być uruchamiane przez dane państwo do osiągnięcia celów. Przykładowo w Stanach Zjednoczonych istnieje duże zaplecze naukowców – specjalistów od fizyki jądrowej, w związku z czym możemy założyć, że zostaną oni wykorzystani przez państwo do budowy ładunków nuklearnych. Tym samym wzmocni się siła państwa i Stany Zjednoczone osiągną wiodącą rolę na świecie. Innym przykładem wykorzystania zasobów naturalnych może być Arabia Saudyjska, która ma największe zasoby ropy naftowej. Podnosząc cenę surowca, np. przez zmniejszenie wydobycia, państwo to może wywoływać napięcia w stosunkach międzynarodowych.

Warto jednak pamiętać, że współczesne stosunki międzynarodowe charakteryzują się ogromną złożonością – na pozycję państwa wpływa nie tylko jego potencjał, ale i wiele innych czynników. W efekcie ład międzynarodowy, który obecnie kształtuje się na świecie, ma charakter wielobiegunowy – trudno byłoby bowiem jednoznacznie wskazać tylko jedno czy choćby nawet kilka państw, które wyraźnie dominowałyby nad innymi.

Pod względem efektywności państwa możemy podzielić na następujące grupy:

Drugim elementem zdolności aktywnego działania na arenie międzynarodowej jest uznanie państwa przez inne podmioty stosunków międzynarodowych. Uznanie to jest warunkiem koniecznym do nawiązania stosunków dyplomatycznych między państwami.

R1DLslOt3Y27Q1

Zdjęcie przedstawia dwóch dojrzałych mężczyzn, którzy ściskają sobie ręce. Mężczyzna po lewej ma azjatyckie rysy twarzy, jest łysiejący, ma krótkie, ciemne włosy po bokach i z tyłu głowy. Ma owalną twarz z drugim podbródkiem. Ubrany jest w prosty mundur zapinany na guziki. Mężczyzna po prawej ma ciemne, zaczesane do tyłu włosy, pociągłą twarz z szerokim uśmiechem, wydatny nos oraz gęste brwi. Ubrany jest w garnitur z krawatem. Za mężczyznami są drzwi z oknami.

Najlepszym przykładem takiego stanu stosunków międzynarodowych jest nieuznawanie Chin przez Stany Zjednoczone, aż do czasu wizyty amerykańskiego prezydenta Richarda Nixona w 1972 r. Przez cały okres od powstania Chińskiej Republiki Ludowej Waszyngton blokował przywrócenie miejsca ChRL w Organizacji Narodów Zjednoczonych, tym samym ograniczając pole działań dyplomatycznychdyplomacjadyplomatycznych Pekinu. Kiedy jednak w październiku 1971 r. wykluczono Tajwan z ONZ, a przywrócono miejsce ChRL, otworzyły się nowe możliwości działań na forum międzynarodowym. Konsekwencją wizyty Nixona w Chinach było powstanie przedstawicielstwa dyplomatycznego w Waszyngtonie i Pekinie, co umożliwiło np. ożywienie współpracy gospodarczej.

Trzecim warunkiem jest ograniczenie działalności państwa przez podpisywane konwencje międzynarodowe. Szczególnym przypadkiem są państwa neutralne, które nie mogą wchodzić w żadnego typu sojusze. W zdecydowany sposób ogranicza to ich działanie. Klasycznym przykładem jest tu Szwajcaria, która jeszcze do niedawna nie była członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Czwartym czynnikiem jest zakres autonomii oraz swobody państwa na arenie międzynarodowej. Przykładem obrazującym ten proces może być np. rząd RP na uchodźstwie, który zakończył swoją misję dopiero po przemianach w 1989 r. Wtedy to, 22 grudnia 1990 r., pierwszy prezydent wolnej Polski Lech Wałęsa wysłał samolot po przebywających w Londynie członków rządu polskiego na uchodźstwie.

Kolejnym czynnikiem warunkującym aktywność działalności państwa na arenie międzynarodowej jest zakres nawiązania stosunków dyplomatycznych. Często zdarza się, że państwa zrywają bądź zawieszają wzajemne relacje, np. PRL w 1967 r. zerwała stosunki z Izraelem, a  w 1973 r. zawiesiła stosunki z Chile.

Naród

Ważnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych są narody. Stają się nim, gdy występują na rzecz utworzenia własnego państwa, zatem ich udział jest przejściowy. Naród jest uczestnikiem stosunków międzynarodowych tylko wtedy, gdy jest dobrze zorganizowany i występuje w swoim imieniu na forum międzynarodowym.

Jedną z kategorii, która odzwierciedla taką możliwość, są rządy i organizacje rządowe na uchodźstwie. Rządy na uchodźstwie powstawały np. w efekcie powikłanych dziejów Europy w minionym stuleciu. Natomiast organizacje rządowe na uchodźstwie tworzyły się w wyniku zamętu, jaki pozostawiły po sobie na innych kontynentach europejskie imperia kolonialne. Istnieje również inna grupa – rządy tworzone na emigracji w proteście przeciw opresyjnej władzy w danym kraju, np. w Mjanmie (Birmie).

Uogólniając zatem, naród jako uczestnik stosunków międzynarodowych to grupa ludzi połączonych przekonaniem o wspólnocie swojego pochodzenia i dążących do uzyskania lub utrzymania swojego niezależnego państwa.

Trudności ze stworzeniem jednolitej reprezentacji na arenie międzynarodowej pojawiają się wówczas, gdy naród nie stanowi jednolitej struktury etnicznej. Wśród narodów możemy rozróżnić narody etnicznie jednorodne, wywodzące się z jednego ludu, i narody złożone, wielorodne, które nazywa się czasem wielkimi narodami. Dla porównania można przytoczyć przypadek dwóch narodów: polskiego i chińskiego. Niewątpliwie w przypadku Polski łatwiej było stworzyć rząd na uchodźstwie - jednolity etnicznie naród mógł w miarę sprawnie stworzyć struktury reprezentujące okupowane państwo. W przypadku Chin, na terenie których żyje 56 narodowości, przedsięwzięcie to wymagało większych kompromisów. Mieszkający w zachodnich Chinach muzułmanie – Ujgurzy – dążyli do wykorzystania sytuacji i stworzenia własnego rządu, tworząc podstawy przyszłego państwa ujgurskiego.

Inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku narodu amerykańskiego. Mimo że nie występuje tu wątek etniczny, Amerykanie czują się narodem ze względu na swoją dwuipółwieczną historię, grupę „sygnatariuszy” Deklaracji niepodległości z 1776 r. czy wcześniejszych „ojców założycieli” oraz symbole – flagę i godło Stanów Zjednoczonych.

W porównaniu do państw narody mają ograniczone możliwości i zakres działania na arenie międzynarodowej. Mimo że mogą nawiązywać i utrzymywać stosunki z innymi uczestnikami, to ich ranga i znaczenie są dużo niższe niż w przypadku stosunków utrzymywanych przez państwo. Niektóre organizacje narodowe, np. Organizacja Wyzwolenia Palestyny czy ruchy narodowowyzwoleńcze Wietnamu, Laosu i Kambodży, mogły zawierać i podpisywać umowy lub uczestniczyć w pracach organizacji międzynarodowych.

Narody bez państwa

Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych narody mają prawo do samostanowienia, czyli swobodnego określania własnego statusu politycznego, społecznego czy gospodarczego. Najbardziej oczywistym sposobem urzeczywistnienia tego prawa jest utworzenie własnego państwa. W praktyce jednak, ze względu na rozmaite czynniki, najczęściej polityczne, nie każdemu narodowi udaje się z tego prawa korzystać. W efekcie wciąż istnieją na świecie narody, które własnego państwa nie posiadają – jednym z wielu przykładów są tu Kurdowie mieszkający na terenie Turcji, Iraku, Iranu i Syrii. Historia pokazuje jednak, że splot wydarzeń na światowej arenie politycznej może przynieść sprzyjające takim bezpaństwowym narodom okoliczności, w efekcie których uda się im prawo do samostanowienia zrealizować. Przykładem mogą tu być państwa afrykańskie odzyskujące suwerenność w dobie dekolonizacji. W 1960 r. niepodległość uzyskało 16 takich państw, a rok ten nazwano Rokiem Afryki.

R1BxZmJfKE4Rr1

Ilustracja przedstawia flagę. Składa się z dużego, poziomego, zielonego pasa na górze. Na dole znajdują się cztery mniejsze, poziome pasy. Są to od góry pas biały, czerwony, biały i zielony. W górnej części flagi znajduje się czarne, okrągłe godło. Przedstawia ono wilczycę z kółkiem nad nią. Pod spodem znajduje się dziewięć gwiazdek.

Innym przykładem z końca XX i początku XXI w. są narody Kaukazu, Górnego Karabachu, Abchazji, Południowej Osetii i Naddniestrza. Mimo że uzyskały one prawo do samostanowienia, to jednak ich aktywność była w dużym stopniu inspirowana przez Rosję (mechanizm nacisku na rządy Azerbejdżanu, Gruzji i Mołdawii). Moskwie chodziło głównie o polityczne podporządkowanie państw Południowego Kaukazu oraz Naddniestrza będącego częścią Mołdawii, a także o uniemożliwienie zjednoczenia tego kraju z Rumunią. Samostanowienie Słowian naddniestrzańskich (Rosjan i rusyfikowanych Ukraińców) stało się więc środkiem przeciw samostanowieniu Rumunów mołdawskich. Na większości obszarów dotkniętych konfliktami powstały „parapaństwa”, które stały się trwałym elementem układu sił w regionie. W Czeczenii, w następstwie opanowania republiki przez armię rosyjską, toczą się walki o charakterze partyzanckim. Czeczeńcy niemający niepodległego państwa mogą prowadzić aktywną działalność na forum międzynarodowym, wykorzystując do tego organizacje pozarządowe.

Na wsparcie ze strony rządów i organizacji pozarządowych mogą liczyć uchodźcy z terenów objętych wojnąwojnawojną. W skali globalnej działania takie koordynowane są przez agendę ONZ – Biuro Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców. Ponadto przy pomocy rządów różnych państw, w tym Polski, funkcjonują regionalne centra informacji, m.in. Czeczeński Ośrodek Informacyjny w Warszawie i Krakowie oraz Przedstawicielstwo Czeczeńskiej Republiki Iczkerii w Polsce.

Słownik