Czym są biblizmy?

Pismo Święte to księga religijna, ale również dzieło literackie. Krystyna Dłogosz Kurczabowa w artykule naukowym Biblizmy w języku staropolskim omawia różnorodne typy biblizmów i ich oddziaływanie na język polski. Biblia odczytywana jest na dwa sposoby: w płaszczyźnie Bożej, eschatologicznej, i ludzkiej – doczesnej, ziemskiej. Imponuje wizerunkiem Boga Ojca, człowieczeństwem Jezusa i mentalnością ludzi starożytnego Wschodu, ich kulturą i obyczajami, organizacjami społecznymi i politycznymi, burzliwą historią, umiłowaniem wolności i obrazami niewoli. Jest kopalnią wiedzy o krajobrazie, przyrodzie i obyczajach. Biblia ukazuje narodziny chrześcijaństwa, ewangelizację świata, narodziny nowego kodeksu etycznego, przewartościowanie narodu wybranego w lud Boży. Aforyzmy biblijne służą do interpretacji wszystkich tych zjawisk i kulturotwórczej roli Pisma Świętego.

Źródła kultury europejskiej są wyznaczane przez mitologię, Biblię i folklor. Kulturotwórcza rola Biblii polega między innymi na jej wpływie na polszczyznę. Tłumaczona z łaciny na języki europejskie wniknęła także do warstwy leksykalnej języka polskiego pod postacią zwrotów, wyrażeń biblijnych, przysłów czy aforyzmów stanowiących zbiór nie tylko obiegowych stwierdzeń, ale zestaw złotych myśli. BiblizmybiblizmBiblizmy to termin oznaczający wyrazy, zwroty, wyrażenia lub frazy zaczerpnięte z Pisma Świętego. Używane są one w języku literackim i potocznym najczęściej w znaczeniu przenośnym. Cytowane wprost z Pisma Świętego sformułowania nabierają stopniowo znaczenia świeckiego. Odnoszą się do osób zarówno rzeczywistych, jak i fikcyjnych (np. z przypowieści) mają charakter porównania, przysłowia, przenośni. Rozróżniamy wśród nich takie, dla których można wskazać konkretne miejsce w Piśmie Świętym (biblizmy pierwotne), Są też takie, które nawiązują do sytuacji przedstawionej w Biblii, np.: liczne parafrazyparafrazaparafrazy, czyli jednostki językowe przyjęte z Biblii i funkcjonujące poza kontekstem pierwowzoru.

• budować na piasku (MT 7,26; Łk 6,49)

• być komuś solą w oku (Lb 33,55)

• beniaminek (Rdz 35, 18)

• chwiać się jak trzcina na wietrze (Mt 11,7; Łk 7, 24)

• drzewo poznaje się po owocach (Mt 12,33)

• opatrywać rany serc złamanych (Iz 61, 1‑2a)

• przekuć miecze na lemiesze (Iz 2,4)

• ucho igielne (Mt 19,24)

R14K7HY7MsahL

Obraz przedstawia dramatyczną scenę. W centrum obrazu na podłodze leży martwe niemowlę, przed dzieckiem na kolanach klęczy kobieta. Znajduje się tam również mężczyzna, który trzyma niemowlę za nogę, głową w dół. Mężczyzna w dłoni dzierży tasak. Po prawej stronie obrazu stoi trzech mężczyzn. Po lewej stronie siedzi stary mężczyzna w koronie na głowie. Wskazuje palcem na dziecko trzymane za nogę. Kobieta próbuje złapać go za dłoń z palcem wskazującym — chce go powstrzymać przed wydaniem rozkazu.

Zapożyczenia biblijne to wyrazy, połączenia wyrazowe, konstrukcje, które wzbogaciły polszczyznę, zachowując przy tym swoje pierwotne znaczenia i funkcje. Przykładem są tu tzw. zapożyczone nazwy realiów wschodnich (np. aloes, figa, hyzop, gorczyca, oliwka, palma, soczewica, krzew winny, wawrzyn).

FrazeologizmyfrazeologizmFrazeologizmy biblijne przeniesione do języka ogólnego funkcjonują w nim niezależnie od pierwowzoru. Na biblijnych realiach nazewniczych ukształtowały się w polszczyźnie frazeologizmy czasami stosowane bez rozpoznawania ich pochodzenia (np. nocny Marek):

• łono Abrahama (szczęśliwa wieczność)

• chodzić od Annasza do Kajfasza (korowody, ceregiele)

• porcja Beniamina (największa część)

• pocieszyciel Hioba (fałszywy przyjaciel)

• hiobowe wieści (o doniesieniu smutnym)

• pocałunek Judasza (fałszywy gest)

• nocny Marek (człowiek chętnie pracujący w nocy)

• tłuc się jak Marek po piekle (chodzić bez celu)

• wyrok salomonowy (mądre, choć zaskakujące orzeczenie)

• miłosierny Samarytanin (człowiek spieszący z pomocą)

• niewierny Tomasz (niedowiarek)

Przykład zapożyczenia w modlitwie odnajdujemy w Nowym Testamencie. To Modlitwa Pańska (łac. Pater noster). Tytuł dziś znaczy wymierzyć karę, wygłosić reprymendę, ukarać kogoś, zbić kogoś.

R1NNPo2UdIr5g

Obraz przedstawia postać Jezusa i Judasza. Chrystus stoi z opuszczonym wzrokiem, ma splecione palce dłoni. Judasz trzyma Chrystusa za ramiona i gwałtownie pcha Zbawiciela, starając się pocałować go w policzek. Nad głowami Jezusa i Judasza jest fragment płaszcza. Z prawej strony obrazu znajduje się trzech anonimowych żołnierzy. Są zakuci w czarne zbroje i zdecydowanie wyciągają ręce, żeby zatrzymać więźnia. Pomiędzy nimi, z tyłu, jest twarz młodzieńca. Scenę uzupełnia samotna postać uciekającego ucznia. Złapany za płaszcz otwiera usta jakby krzyczał. Jedna z jego uniesionych rąk ma rozpostarte palce, druga ręka znika za ramą obrazu.

Krystyna Długosz‑Kurczabowa w swoim artykule Biblizmy w języku staropolskim wskazuje, że frazeologizmy, które pochodzą bezpośrednio z Biblii, stały się jednostkami języka ogólnego, to znaczy, że ich biblijne pochodzenie nie jest powszechnie znane. Wyrażają one prawdy o nas, służą wzmocnieniu sensu i komunikacji. Często zdobią wypowiedź lub rozweselają odbiorcę.

Sformułowania typu: zakazany owoc, ciemności egipskie, człowiek o twardym karku (czyli uparty, nieugięty), trąba jerychońska, kielich goryczy, ptaki niebieskie, zabłąkana owca, plagi egipskie są stosowane dla scharakteryzowania różnych przeżyć i sytuacji im towarzyszących.

Pewne frazeologizmy przyjmują formy zwrotów lub fraz pełniących funkcję pouczeń, ostrzeżeń czy wskazówek postępowania:

• oko za oko, ząb za ząb (Kpł 24, 20; Mt 5, 38)

• owoc zakazany (Rdz 2,16‑17)

• strzec jak źrenicy oka (Pwt 32, 10)

• nosić swój krzyż (Mt 10, 38; Łk 14, 27)

• dać świadectwo prawdzie (J 18, 37)

• umywać ręce (Mt 27, 24)

• nie rzucać pereł przed wieprze (Mt 7, 6).

• Bóg dał, Bóg wziął (Hi 1, 21)

• chrzest ogniowy (Mt 3, 11)

Aforyzmy i sentencje biblijne

Według Słownika terminów literackich pod red. J. Sławińskiego (Ossolineum, 1988) aforyzm to zwięzłe sformułowanie, zwykle jednozdaniowe, ogólnej prawdy o charakterze filozoficznym, psychologicznym czy moralnym, odznaczające się stylistyczną wyrazistością i błyskotliwością.

Aforyzmy biblijne ujmują uniwersalne prawdy życiowe i prawdy wiary. Prezentują ponadczasowe wzorce osobowe, a równocześnie mogą stanowić celny komentarz do zjawisk współczesnego świata.

• Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz (Rdz 3, 19)

• Pierwsi będą ostatnim a ostatni pierwszymi (Mt 19, 30; Mt 20, 16, Mk 10, 31; Łk 13, 30)

• Oddajcie co cesarskie cesarzowi a co boskie Bogu (Mt 22, 21)

• Niechaj mowa wasza będzie tak, tak; nie, nie (Mt 5, 37)

• Nie wie prawica co czyni lewica (Mt 6, 3)

• Żaden prorok nie jest mile widziany w swoim kraju (Łk 4, 24)

• Poznać głupiego po śmiechu jego (Syr 21, 20)

• Poznacie ich po owocach (Mt 7, 16)

• Tam skarb twój gdzie serce twoje (Mt 6, 21)

• Nie samym chlebem żyje człowiek (Mt 4, 4; Łk 4, 4)

• Więcej szczęścia jest w dawaniu niż w braniu (Dz 20, 35)

• Jeśli cię ktoś uderzy w prawy policzek nadstaw mu i drugi (Mt 5, 39)

• Kto sieje wiatr zbiera burzę (Oz 8, 7)

• Nie chwal dnia przed zachodem słońca (Prz 27, 1)

• Wiara góry przenosi, czyni cuda (Mt 17, 20; Mt 21, 21)

Obok aforyzmów w Biblii pojawiają się także sentencje. Według Słownika terminów literackich pod red. J. Sławińskiego (Ossolineum, 1988) sentencja to zdanie zawierające ogólną myśl o charakterze moralnym, sformułowane w sposób wyrazisty i skłaniający do uznania jego bezwzględnej trafności. Biblijną sentencją jest zdanie: Miłosierny jest Pan i łaskawy, nieskory do gniewu i bardzo łagodny.

Istotną cechą Biblii jest jej uniwersalizm, ponadczasowość. Pismo Święte odzwierciedla hebrajski oraz – poprzez konteksty – śródziemnomorski sposób postrzegania świata i jego interpretację.
Uniwersalizm Biblii wiąże się z ponadczasowością przekazu. Pismo Święte ukształtowało sposób postrzegania świata i człowieka w kulturze śródziemnomorskiej oraz jej system wartości. Biblijne rozumienie prawdy, sprawiedliwości, czy powinności stało częścią tożsamości europejskiej.

Słownik