Kontekst epoki

Rozwój greckiej filozofii można zasadniczo podzielić na kilka faz. Pierwszą był okres jońskiej filozofii przyrody, uprawianej oczywiście w JoniiJoniaJonii, oraz pitagoreizmu i eleatyzmu w Wielkiej GrecjiWielka Grecja, Wielka HelladaWielkiej Grecji. Druga przypadała na czasy wczesnych materialistów, takich jak słynny Demokryt z Abdery, gdy filozofia rozwinęła się na tyle, że była w stanie badać wszelkie mechanizmy, jakimi rządzi się świat fizyczny. Trzecią był okres „greckiego humanizmu”, a więc działalności wybitnych sofistów i Sokratesa, którzy w swych rozważaniach przesunęli punkt ciężkości ze świata na żyjącego w nim człowieka. Czwartą – okres systemów filozoficznych, a więc pierwszych wszechobejmujących koncepcji autorstwa Platona i Arystotelesa, które w sposób spójny i wyczerpujący obejmowały wszystkie sfery ludzkiego namysłu. Okresem ostatnim i najdłuższym jest zaś okres szkół, w którym dominują zwłaszcza trzy główne doktryny: stoicyzmstoicyzmstoicyzm, sceptycyzmsceptycyzm antycznysceptycyzm i epikureizmepikureizmepikureizm.

Aby dobrze zrozumieć tę ostatnią fazę greckiej filozofii, odnotujmy jej trzy cechy. Pierwsza dotyczy tego, że przypada ona na okres, gdy filozofia potrafi swym namysłem obejmować wszystkie sfery ludzkiego życia i omawiać je na płaszczyźnie osobnych, acz wzajemnie powiązanych dyscyplin filozoficznych. Powstają dzięki temu wyczerpujące systemy filozoficzne, które są wykładane (a nawet rozwijane) przez kolejnych przedstawicieli danej szkoły. 

Po drugie jest to czas silnego intelektualnego zwarcia, a więc polemik pomiędzy szkołami, które prowadzą między sobą dyskusje w celu zwalczania oponentów i pozyskania jak największej liczby zwolenników dla swych teorii. 

Po trzecie wreszcie okres dominacji trzech wymienionych szkół filozoficznych przypada na czas epoki hellenistycznej i rozkwitu rzymskiego imperium. Były to czasy, w których wydarzenia historyczne nie miały już większego wpływu na rozwój filozofii, czy też – aby wyrazić się nieco precyzyjniej – filozofia przedstawiała na tyle adekwatny obraz świata i miejsca, które zajmuje w nim człowiek, że pomimo kolejnych wydarzeń historycznych prezentowane przez nią trzy główne postawy nie traciły na aktualności. Z tych trzech powodów ostatni okres, zwany właśnie okresem szkół, trwał najdłużej – od III w. p.n.e. aż po kres antyku.

Aby zrozumieć, na czym polegała wielka rola szkoły stoickiej, a także jej pod wieloma względami uprzywilejowane miejsce, musimy cofnąć się do samego początku tego okresu i działalności filozoficznej Zenona z Kition.

Inicjacja ruchu stoickiego

R15IxqRTr9gLY1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole i policzkach widoczne są zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy. Są zaczesane do przodu na czoło i twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Gdy Zenon przybył do Aten z rodzinnego Kition (miasta na Cyprze), prawdopodobnie chciał otworzyć własną szkołę filozoficzną. Istniała jednak znaczna przeszkoda prawna, która mogła pokrzyżować jego plany. Jako Grek nieurodzony w Atenach w świetle prawa był metojkiemmetojkowiemetojkiem. Oznaczało to, że nie miał prawa do nabycia odpowiedniego budynku, dlatego filozof postanowił, że będzie spotykał się ze swoimi uczniami w Portyku Malowanym, ozdobionym przez malarza Polignota. Portyk, nazywany w języku greckim stoa, to budowla kolumnowa zamknięta z jednej strony ścianą. Zwolenników Zenona nazywano stoikami właśnie z powodu miejsca, w którym spotykali się ze swoim nauczycielem.

Zenon wyłożył zasadnicze idee całego nurtu, jednak trudno byłoby tu nie wspomnieć o Chryzypie z Soloi, wybitnym przedstawicielu tego ruchu. Chryzyp był historycznie drugim po Zenonie scholarchą (dziś powiedzielibyśmy – dyrektorem) stoi, który bardzo mocno rozwinął jej tezy i dążył do ich ugruntowania i pisemnego uzasadnienia.

Stoicy rozwinęli podział filozofii, którego zaczątki możemy znaleźć już u Platona, a który dzielił ją na trzy dyscypliny: logikę (wyznaczającą ramy możliwego namysłu filozoficznego i weryfikującą poprawność rozumowań), fizykę (zajmującą się wszystkimi zagadnieniami otaczającego nas świata), a także etykę (najważniejszą dyscyplinę, poświęconą życiu jednostki i odpowiedniej postawie moralnej, jaką powinniśmy przyjąć względem świata, innych i samych siebie). Podział ten został dzięki ich wysiłkom spopularyzowany i niemal dla wszystkich filozofów uchodził za powszechnie obowiązujący aż do końca antyku.

R1KSQIDsub5BD1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole i policzkach widoczne są zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna jest łysiejący. Widać jedynie włosy na bokach głowy. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Zagadnienia etyki stoickiej, dzięki której ruch stał się tak popularny, są w zasadzie proste do wyłożenia. Głosili oni zasady apatiiapatiaapatii, a więc nieodczuwania emocji i uczuć, oraz ataraksjiataraksjaataraksji, czyli niewzruszoności wobec świata, zmian i wydarzeń w nim zachodzących. Mędrzec stoicki jest więc osobą, która pozostaje dalece zdystansowana względem rzeczywistości. Żadne wydarzenie nie wzbudza w nim emocji, dzięki czemu zyskuje on duchową niezależność i w zasadzie nic nie jest w stanie wyprowadzić go z równowagi. Dostrzega miałkość każdej rzeczy, widzi, jak nieistotne są ludzkie troski w obliczu całości wszechświata i wieczności. Jego siła leży we wspomnianym dystansie – mędrzec stoicki nie odczuwa niczego, przez co jest niewzruszony. Zdaniem stoików życie niewzruszone, a więc spokojne, jest życiem szczęśliwym.

Jak już wspomnieliśmy, etyce podporządkowane są dwie pozostałe dziedziny filozoficzne, zatem wszelkie rozważania, chociażby z zakresu fizyki, wiodą do tego, aby potwierdzić i umocnić jej twierdzenia.

W fizyce stoicy zakładali m.in., że czas nie jest czymś linearnym, lecz cyklicznym. Od momentu powstania rzeczywistość przechodzi wszystkie możliwe fazy przemian, po czym – gdy się one wyczerpią – wszechświat ulega wielkiemu zognieniu, w wyniku którego powstaje na nowo i przechodzi przez dokładnie takie same fazy rozwoju. Sprawia to, że życie każdego z nas powtórzy się dokładnie w ten sam sposób, z wszystkimi radościami i przykrościami, jakie nas spotkały. Z tej perspektywy żadna z naszych trosk nie jest warta uwagi, a tym bardziej przejmowania się.

Stoicyzm a inne nurty hellenistyczne

R13O42xwbT6ky1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna stoi. Głowę ma zwróconą na swoja prawą stronę. Spod czapki wystają mu dłuższe, układające się włosy. Mężczyzna ma bujne wąsy i brodę. Ubrany jest w obszerną szatę. Sięga ona do jego stóp. Prawą ręką w pasie unosi nieco szatę w górę. Lewą rękę ma lekko uniesioną.

Jak wspomnieliśmy, przez cały okres hellenistyczny dochodziło do intelektualnych sporów pomiędzy stoicyzmem, sceptycyzmem i epikureizmem. Już od czasów Zenona, a zwłaszcza Chryzypa, sceptycy skupili całą swoją siłę na zwalczaniu stoickich twierdzeń. Wynikało to z faktu, że Chryzyp z zapałem przekonywał, iż wszystkie twierdzenia stoickie są racjonalne, logiczne i możliwe do udowodnienia na wiele sposobów. Nie mógł więc bardziej sprowokować sceptyków, którzy wciąż powtarzali, że świat jest dla człowieka niepoznawalny, a rozum ludzki nigdy nie wypracuje jego pełnego i obiektywnego oglądu.

Intelektualne spory – choć już nie tak wyniszczające i zacięte – toczyły się też pomiędzy stoikami a epikurejczykami. Epikur wyłożył w zasadzie wszystkie twierdzenia swego ruchu, przez co jego następcy ograniczali się jedynie do ich kontynuowania i praktykowania. Dążenia obu nurtów były takie same – wskazać człowiekowi, jak być szczęśliwym pomimo wszystkich przykrości, jakie spotykają go w życiu. 

Odmienna była jednak metoda osiągnięcia eudajmoniieudajmoniaeudajmonii. Epikurejczycy głosili umiarkowany hedonizm, a więc przekonanie, że życie szczęśliwe polega na czerpaniu przyjemności z zaspokajania podstawowych potrzeb życia. Podejście, w którym chodzi o przeżywanie emocji i uczuć, było sprzeczne z założeniami Zenona i Chryzypa, dlatego obie szkoły konkurowały ze sobą o zwolenników, darząc się wzajemną niechęcią.

RSSWRznK1BHqm1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Jest to zresztą spór filozoficzny, który trwa w zasadzie do dzisiaj, zmieniała się tyko jego forma. Zestawienie stoicyzmu i epikureizmu ukazuje nam również początek bardzo długiego sporu etycznego – sporu pomiędzy deontologizmem i  konsekwencjalizmem.

Jeśli jakiś system moralny zwraca uwagę tylko na to, jakie są skutki danego działania (niezależnie od motywacji, z jakich wyniknęło), to takie podejście nazywamy konsekwencjalizmem.
Jeśli zaś dany system moralny ocenia jedynie motywy naszych działań (bez względu na to, jaki efekt wywołały), to takie podejście nazywamy deontologizmem.
Dyskusje na temat tego, które podejście jest w etyce poprawne (konsekwencjalizm czy deontologizm), trwają nieustannie, a  jak widać miały miejsce już w starożytności.
W takim ujęciu epikureizm, jako umiarkowana forma hedonizmu, wpisuje się w narrację konsekwencjalizmu etycznego. Najważniejszym jest dla nas bowiem osiąganie przyjemności. Natomiast stoicyzm bez wątpienia jest wczesną formą deontologizmu etycznego, w którym liczy się chłodny, racjonalny namysł nad naszymi działaniami.

Mediostoicyzm i neostoicyzm

Podczas gdy epikureizm zasadniczo nie zmieniał swych twierdzeń, a sceptycy jedynie gromadzili i porządkowali swe dowody na niepoznawalność świata, stoicyzm przeszedł kilka faz rozwojowych, podczas których zasadniczo zmieniało się rozumienie jego niektórych kwestii. Sprawia to, że możemy dzielić ten nurt na trzy antyczne fazy: pierwszą, czyli klasyczny stoicyzm, środkową czy też średnią, czyli stoicyzm (zwany mediostoicyzmem), oraz neostoicyzm, uprawiany przede wszystkim w Rzymie.

Wspomniany okres środkowy, przypadający na przełom II i I w. p.n.e., przypada na czas działalności jego dwóch głównych przedstawicieli, czyli Panaitiosa i jego ucznia Poseidoniosa. 

Już pierwszy z nich zrezygnował z wizji cyklicznych dziejów świata, w którym to świat ulega u kresu całkowitemu spaleniu, potem zaś rozpoczyna się na nowo, aby jego historia powtórzyła się dokładnie w ten sam sposób, ze wszystkimi swymi wydarzeniami. Dla pierwszych stoików była to wizja niezbędna, aby nabrać dystansu względem własnego życia. Bowiem w takim ujęciu wszystkie przykrości i cierpienia, jakie na nas spadają, tracą na znaczeniu – będą się powtarzać w nieskończoność, wraz z całym naszym życiem, nie ma więc sensu się nimi przejmować. 

Przedstawiciele mediostoicyzmu mieli odmienne stanowiska dotyczące nieśmiertelności duszy ludzkiej. Większość z nich, jak Poseidonios, wypracowała wizję linearnie rozumianej historii, zgodnie z którą człowiek posiada nieśmiertelną duszę, która po śmierci (dzięki perfekcjonizmowi etycznemu ukazywanemu za życia) ma wyzwolić się z ciała i powrócić do wielkiego, przenikającego rzeczywistość Rozumu, nazywanego synonimicznie Bogiem. Natomiast Panaitios odrzucił platońską koncepcję wędrówki dusz i przedstawiał jej materialistyczne rozumienie. Uważał, że wraz z końcem życia człowieka ginie również dusza. Panaitios przypisywał duszy funkcję związaną z myśleniem, które miało być czynnością charakterystyczną i ukazującą szczególną rolę duszy w funkcjonowaniu żywego człowieka.

Panaitios zaproponował też złagodzoną wersję etyki stoickiej, gdyż zrezygnował z pojęcia apatii. Mniemał, że czymś wręcz nieludzkim jest zabronienie człowiekowi przeżywania emocji i uczuć. Winniśmy je kontrolować i zachowywać względem nich dystans, nie możemy jednak całkowicie się ich wyzbyć.

Z kolei neostoicyzm, a więc historycznie ostatnia wersja stoicyzmu antycznego, polegał na powrocie do klasycznie rozumianych norm stoickich. Jego przedstawiciele rezygnowali z reform, jakie wprowadzili mediostoicy, pozostali jednak przy wizji Rozumu czy też Boga, który przenika cały wszechświat.

Stoicyzm po raz kolejny okazał się filozofią uniwersalną – pozwalał tłumaczyć wszelkie zjawiska zachodzące w świecie, a przy tym głosił postawę moralną, która adresowana była do wszystkich. 

Wspomnijmy, że stoikiem był tak samo cesarz Marek Aureliusz, jak i niewolnik Epiktet z Hieropolis. W antycznym Rzymie szanujący się obywatel wręcz musiał być zwolennikiem jakiejś doktryny filozoficznej. Świadczyło to o dobrym wykształceniu i intelektualnym obyciu. Stoicyzm zaś nie tracił na atrakcyjności – nawet Brutus, adoptowany syn i jeden z zabójców Cezara, uważał się za stoika.

Pomimo powrotu do pierwotnych założeń ruchu rzymski stoicyzm wykazywał się tendencją eklektycznąeklektyzm filozoficznyeklektyczną. U wielu przedstawicieli odnajdujemy nawiązania do innych nurtów filozoficznych, które dla Zenona czy Chryzypa byłyby nie do pomyślenia.

Jak pamiętamy, intelektualne spory pomiędzy stoicyzmem a epikureizmem wynikały z zupełnie innych założeń odnośnie do życia – założeń nie do pogodzenia. Rzymianie, po kilku wiekach tego konfliktu, nie widzieli już jego zasadności. Wielkim myślicielem stoickim był na przykład Seneka, który zawsze powtarzał, że nie ma ani jednej epikurejskiej tezy, której nie uważałby za swoją własną.

Stoicyzm aż do dziś

Stoicy w antyku umocnili trójpodział filozofii, a także zaproponowali postawę moralną, która okazała się aktualna nie tylko do końca starożytności, ale właściwie i dzisiaj.

RTMPA1yRj8bb91

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Krótkie, proste włosy, jego twarz okalają gęste wąsy i broda. Brwi są wyraźnie zarysowane. Mężczyzna jest ubrany w żupan. Pod szyją ma szeroką, białą kryzę.

Na przestrzeni wieków znajdowali się kolejni myśliciele i twórcy, którzy świadomie i z rozmysłem powoływali się na tę antyczną doktrynę. Paradoksalnie, często były to nawiązania czysto eklektyczne, by wspomnieć Jana Kochanowskiego, naszego rodzimego pisarza epoki renesansu. W twórczości poety odnajdujemy wiele motywów stoickich i epikurejskich.

Wypada więc także postawić pytanie, kim jest współczesny stoik. Oczywiście nie jest to zwolennik logiki i fizyki stoickiej, gdyż akurat te dwie dziedziny już dawno się zdezaktualizowały i nie mają żadnego wartościowego zastosowania. Za to nieśmiertelną okazała się stoicka nauka moralna, która i w naszych czasach ma swe zastosowanie.

Dzisiejszy stoik jest osobą, która wykazuje się dystansem wobec świata i jego wydarzeń, która chłodno analizuje wszystko, co ją spotyka, która wszelkie decyzje podejmuje racjonalnie i po odpowiednim namyśle, a uczucia przeżywa rozumnie. I właśnie to gwarantuje jej wewnętrzną niezależność, o której tyle wieków temu nauczał Zenon z Kition.

Słownik