Lawa. Tadeusza Konwickiego opowieść o Dziadach Adama Mickiewicza

Każda inscenizacja Dziadów była w teatrze wielkim wydarzeniem o wymiarze nie tylko kulturalnym, ale również społecznym i politycznym. III część dzieła Mickiewicza, nazywana Dziadami drezdeńskimi, opisywała przecież losy młodych Polaków niewinnie więzionych i cierpiących za wolność ojczyzny. Studenci katowani w carskich więzieniach stali się symbolem martyrologii Polaków uciskanych przez obcą władzę, i to władzę narzuconą siłą ze Wschodu. Skojarzenia z władzą ludową w komunistycznej Polsce były więc oczywiste. Szczególnie w przełomowych dla współczesnej historii momentach – jak wydarzenia marcowe w 1968 r. Iskrą, która wywołała zamieszki na uczelniach i zapaliła młodzież do buntowniczych demonstracji przeciwko władzy, było zdjęcie z afisza słynnej inscenizacji Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym.

R152b8GxrRXYB

Ilustracja prezentuje plakat. Znajduje się na nim stojący prosto mężczyzna. Ma ciemne spodnie i jasny sweter. Na nim jest czerwony napis: Dziady 1968.

Lawa jako adaptacja

Adaptowanie wielkich dzieł polskiej literatury, ważnych dla Polaków, ich kultury i poczucia tożsamości, jest wielkim wyzwaniem dla twórcy filmowego. Musi on podjąć decyzje, które będą ciążyć nad odbiorem tych utworów przez kolejne pokolenia.

Pojawia się tu problem adaptacjiadaptacjaadaptacji dzieła literackiego do potrzeb filmu. Literatura i film mają podstawową wspólną cechę: opowiadają historie. Różni je natomiast tworzywo, z którego opowieść jest utkana. W adaptacji filmowiec przekształca słowa w obrazy. Decyduje o wyglądach postaci i miejsc, konkretyzuje głębokie, często nieświadome wyobrażenia czytelników. Warto spojrzeć na adaptacje filmowe – zwłaszcza dzieł pomnikowych, czytanych obowiązkowo przez kolejne pokolenia – jak na pewnego rodzaju propozycje. Czytelnicy literatury mogą się zgadzać z filmowymi interpretacjami słynnych dzieł lub sprzeciwiać się im. Zawsze ciekawa jest jednak próba zrozumienia wizji reżysera.

R1XchBnaPsyGd

Ilustracja przedstawia mężczyznę w długim stroju. Ma uniesioną ku górze prawą rękę. Na górze jest napis: Adam Mickiewicz, Dziady. Pod spodem jest napis: Gustaw: Bo słuchajcie i zważcie u siebie że według Bożego rozkazu, kto za życia choć raz był w niebie, ten po śmierci nie trafi od razu.

Interpretatorzy Mickiewicza próbują odnaleźć głównego bohatera Dziadów. Czy Upiór, tajemnicze Widmo z II części, Konrad i Gustaw to ta sama osoba? Konrad jest młodzieńcem, studentem. Gustaw – pustelnikiem, wspominającym wielką miłość, tragicznie zwieńczoną samobójstwem. Konrad w prologu III części Dziadów pisze na ścianie więziennej celi: Zmarł Gustaw, narodził się Konrad. Dokonała się symboliczna przemiana romantycznego kochanka z IV części w Prometeusza narodów – Konrada. Rozważania o istocie tej postaci dla teoretyka literatury pozostają zawsze w sferze abstrakcji. Dla inscenizatora jednak, który ma obsadzić aktora w roli, stają się problemem konkretnym. Czy Konrada powinien zagrać ten sam aktor co Gustawa? Na to pytanie musiał znaleźć odpowiedź Tadeusz Konwicki.

Dzieło Mickiewicza ma ogromny filmowy potencjał – to dramat przepełniony znaczeniami. Każdy z inscenizatorów Dziadów może znaleźć tutaj treści najważniejsze dla siebie. Na jaką interpretację Dziadów zdecydował się Tadeusz Konwicki? Kluczem do jej odczytania jest tytuł zaczerpnięty z Mickiewicza:

Taką refleksję wygłasza młody patriota, Wysocki. Na salonach warszawskich prezentuje postawę krytyczną wobec części zgromadzonego towarzystwa. Jego ostre słowa wymierzone są przeciwko przywódcom narodu, którzy okazują się pozbawionymi dumy zdrajcami. Ale Konwicki interpretuje słowa Mickiewicza także w inny sposób. Krytyka społeczeństwa polskiego, zwłaszcza jego elit, to temat zawsze obecny w polskiej literaturze. Jednak istotą narodu jest wewnętrzny ogień, ukryty pod stwardniałą powierzchnią lawy. Ogień, który się roznieca w chwili zagrożenia.

Reżyser

R1MF1CASbpldB1

Zdjęcie przedstawia tablicę z wizerunkiem starszego mężczyzny. Mężczyzna jest łysiejący, ma zmarszczki na twarzy oraz okulary w grubych oprawkach. Pod spodem jest napis: Konwicki.

Nie bez znaczenia jest fakt, że filmowej adaptacji Dziadów dokonał właśnie Tadeusz Konwicki. Predestynują go do tego dwie okoliczności. Pierwsza to miejsce urodzenia pisarza – Nowa Wilejka na Litwie. Wileńszczyzna – pojęta nie tylko jako kraina geograficzna, ale specyficzny obszar kultury i mentalności polskiej – pozostała żywa w twórczości Konwickiego jako pisarza i reżysera filmowego, dlatego jego dzieła rozpatruje się w kontekście kultury kresowej. Wileński życiorys układa się w historię wygnanego z ojczyzny pisarza, który poprzez swą twórczość staje się sumieniem narodu. On sam przyznaje się do wielkiej fascynacji Mickiewiczem, a w swoich wspomnieniach żartuje, że podczas filmowania Lawy tak bardzo się zżył z tekstem, iż wydawało mu się, jakby sam był jego autorem.

Drugim powodem, dla którego to właśnie Tadeusz Konwicki mógł najlepiej zmierzyć się z materią dramatu Mickiewicza, jest fakt, że ten artysta łączy dwa obszary: literacki i filmowy. Konwicki jest przecież i reżyserem filmowym, i pisarzem. Oglądając jego filmy, zwane przez krytyków kinem poetyckim lub kinem autorskim, czuje się olbrzymią pokorę autora wobec słowa. Tak jest również w przypadku Lawy, filmu, w którym mówi się pięknym językiem Mickiewicza. Dzieła Konwickiego są próbami uzyskania w kinie narracji i konstrukcji charakterystycznej dla literatury. Reżyser buduje swoje filmy na kształt metafory – tak było z onirycznym (mającym charakter snu) Saltem (1965) i Jak daleko stąd, jak blisko (1971), pełnym symboli, nawiązań, cytatów z innych dzieł filmowych i literackich.

Słownik