R6oK7D89X67x71
Mapa myśli przedstawia główne zagadnienie zasobów przyrody i ich podział. Zasoby przyrody dzielą się na odnawialne i nieodnawialne. Zasoby odnawialne dzielą się na ograniczone i niewyczerpywalne. Zasoby ograniczone dzielą się na takie, których odnowa trwa krótko, np. biomasa. Natomiast zasoby niewyczerpywalne nie wymagają odnowy, na przykład energia słoneczna. Nieodnawialne zasoby przyrody do zasoby ograniczone. Ich odnowa trwa miliony lat, na przykład paliwa kopalne.
Podział zasobów przyrody.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R12jnPnXBbjzh1
Szkice zwierząt namalowane ok. 10 000 lat temu na ścianach wąskiej jaskini Les Combarelles w południowej Francji. Szkice przedstawiają konia, niedźwiedzia, mamuta i lwa jaskiniowego. Oznacza to, że te zwierzęta wtedy występowały, a nasi przodkowie na nie polowali, czyli prowadzili eksploatację zasobów przyrody.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ludzkość od zarania dziejów potrzebuje zasobów przyrody: to źródło pokarmu, ziół i leków, surowców, materiałów budowlanych, włókien na tkaniny i liny, ozdób i przedmiotów użytkowych. Wykorzystywane są rośliny i zwierzęta. Już w czasach prehistorycznych ludzie doprowadzali do wyginięcia zwierząt, na które polowali lub którym przekształcali siedliska – świadczą o tym dowody kopalne. Okres podbojów i kolonizacji to kolejny krok na drodze zubażania bioróżnorodności: na nowo zdobytych terenach wycinano lasy na drewno i wybijano zwierzęta na mięso i skóry. To samo dotyczy obszarów morskich – wielkie polowania na wieloryby w XIX w. doprowadziły te wielkie ssaki niemal do zagłady.

Wybrane obszary nadmiernej eksploatacji zasobów odnawialnych

Deforestacja

RYioaqXEbMZlS1
Całkowite wylesienie na jednej z wysp Indonezji. Drewno jest pozyskiwane w celach przemysłowych i transportowane drogą wodną (spławiane). W Indonezji obserwuje się także drugie niepokojące zjawisko – nadmierne rybołówstwo morskie.
Źródło: Wakx' photos, Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.

Drewno pozyskuje się głównie do produkcji mebli, podłóg, papieru. Wykorzystywane jest ono również w przemyśle budowlanym i wydobywczym (stemple, szalunki). Dobrym przykładem jest wycinka drzew dostarczających wartościowego handlowo drewna. Mahoń to bardzo drogie drewno, a dla mieszkańców Boliwii znaczące źródło dochodów. Podobnie dalbergia – „czarne drzewo”, jedna z odmian hebanu używana do produkcji instrumentów, rzeźb i drogich mebli – w Tanzanii jest zagrożona z powodu nielegalnej wycinki. Na Madagaskarze wycina się pachnące drzewo różane, wykorzystywane do wyrobu drobnych ozdób. Drzewa są wycinane nie tylko dla pozyskania drewna, ale też w celu przygotowania miejsca pod uprawy oraz budowę miast i dróg; w tym wypadku niszczone jest całe siedlisko. W Europie problemem jest fragmentacja istniejących siedlisk leśnych. Stanowi to zagrożenie dla zamieszkujących je gatunków, np. uniemożliwia zdobycie odpowiedniej ilości pożywienia dużym ssakom. Niewiele już zostało półnaturalnych puszcz, jak np. Białowieska, której otulinaotulinaotulina i tak jest intensywnie wycinana.

Rybołówstwo morskie

RbJx85OH4dZ5r1
Na osi czasu przedstawiono informacje związane z rybołówstwem morskim. Dla niemal 3 miliardów ludzi (prawie połowy ludzi na świecie) ryby stanowią główne źródło białka. Nic dziwnego, że połowy ryb to wciąż rosnący segment rynku – w 2016 r. złowiono 171 mln ton ryb (ponad 20 kg/osobę). Taka wielkość konsumpcji prowadzi do nadmiernych połowów bez dbałości o odnowę populacji. Przełowienie najbardziej jest widoczne na Morzu Północnym i Wschodniochińskim. Drastycznym przykładem przełowienia są połowy dorszy wokół Nowej Funlandii (Kanada). Zwiększanie połowów doprowadziło w końcu do niemal całkowitego wyginięcia dorszy (ubyło 99,9% populacji), co zburzyło równowagę całego ekosystemu. Na wykresie przedstawiono informacje o załamaniu liczebności dorsza atlantyckiego przy wschodnim wybrzeżu Nowej Funlandii w 1992 roku. Populacja dorsza spadła wtedy do około 1 tony połowu. Podczas gdy w latach między 1960 a 1970 wielkość połowu dorsza wynosiła nawet 800 000 ton. Nadmierne połowy dorszy pod koniec ubiegłego wieku doprowadziły do zniknięcia dorsza, dlatego w 1992 r. całkowicie zakazano połowów w tym rejonie. Podobny scenariusz miał miejsce z sardelą w Peru, w tropikach.} Przemysłowy połów ryb to główna przyczyna ginięcia gatunków morskich kręgowców. Przełowienie występuje zarówno na morzach chłodnych, jak i w tropikach. Także na otwartym morzu obserwuje się ginięcie gatunków ryb, nawet głębinowych, z powodu przełowienia. Metoda połowu na włóki, czyli sieci ciągnięte po morskim dnie, oraz zamrażanie ryb pozwalają na ciągłe połowy „wszystkiego, co się złapie”, także młodych ryb, które nie mają wartości handlowej, ale giną. W sieci wpadają ponadto żółwie, rekiny, koralowce i inne organizmy, które jako niepotrzebny przyłów są wyrzucane. Wg raportu „Blue Living Planet 2015” w 2012 r. liczebność populacji kręgowców morskich zmniejszyła się o połowę w ciągu ostatnich 30 lat.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polowania

R2FP9NqCl0D3b1
W ciągu ostatnich 100 lat wybito ok. 90% afrykańskich słoni ze względu na kość słoniową.
Źródło: Amy the Nurse's photos, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.

W tropikach liczba zabijanych dzikich zwierząt wzrosła ze względu na większą liczbę konsumentów, zmianę sposobu polowania oraz panujący głód. Rocznie pozyskuje się w ten sposób ponad 1,5 mln ton mięsa. Skutkiem nadmiernych polowań jest zaburzenie równowagi tropikalnych ekosystemów, z których usuwane są np. duże ssaki. Zabijane są nie tylko ssaki – w Amazonii ofiarą ludzi pada rocznie 23 mln kręgowców, takich jak ptaki czy gady. Na zwierzęta poluje się nie tylko dla mięsa, ale i dla skór lub części, które uważane są za cenne lub lecznicze. W ciągu ostatnich 100 lat wybito ok. 90% afrykańskich słoni ze względu na kość słoniową. Giną nosorożce, tygrysy, pangoliny, antylopy – bo ludzie wierzą, że leki produkowane z ich ciał są cudownym panaceum.

Rolnictwo

RI0O8q9XIiEJ61
Owad, korzystając z kwiatowego nektaru, zbiera pyłek, który przenosi na inne kwiaty. Zapylenie jest konieczne do wykształcenia nasion, a więc pozyskania plonów. Niedostatek zapylaczy oznacza mniej zbiorów, mniej żywności, mniej zysków. Na ginięcie zapylaczy jako skutek intensyfikacji rolnictwa zwrócono uwagę stosunkowo niedawno.
Źródło: Felix63, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.

Rolnictwo intensywnerolnictwo intensywneRolnictwo intensywne (w odróżnieniu od ekstensywnegorolnictwo ekstensywneekstensywnego) oznacza osiąganie maksymalnych plonów w krótkim czasie. Wymaga to sztucznego nawożenia, gdyż wywożenie roślin z pól skutkuje zbyt małą dostawą szczątków organicznych do gleby – nie tworzy się warstwa próchnicza. Organizmy glebowe nie rozwijają się, gleba jałowieje (jej jakość się pogarsza) i staje się mało wartościowa rolniczo, a przy tym podatna na erozję, np. pustynnieniepustynnieniepustynnienie. Intensyfikacja rolnictwa oznacza także zwiększanie powierzchni pól pod uprawę mechaniczną kosztem zaorywania miedz i likwidacji zadrzewień śródpolnych. W ten sposób zmniejsza się różnorodność siedlisk, a co za tym idzie – różnorodność gatunkowa. Również stosowane w celu zwiększenia plonów środki chemiczne: pestycydy (chwastobójcze), insektycydy (owadobójcze) i fungicydy (grzybobójcze) przyczyniają się do ginięcia pożytecznych gatunków. Należą do nich pszczoła miodna (Apis mellifica), tęcznik liszkarz (Calosoma sycophanta), a z innych gromad np. myszołów (Buteo buteo).

Współcześnie człowiek wyczerpuje zasoby naturalne w tempie, które znacznie przewyższa intensywność eksploatacji jaka miała miejsce przed pierwszą rewolucją przemysłową: szacuje się (np. raport „Living Planet” WWF z roku 2018), że wykorzystujemy o 20% więcej zasobów niż jest się w stanie odnowić, a wskaźnik ten ciągle rośnie. Nasze czasy w związku z tym nazwano antropocenem – epoką geologiczną, w której głównym czynnikiem działającym na całą planetę jest człowiek.

Skutki nadmiernej eksploatacji zasobów odnawialnych

  1. Środowiskowe – zanikanie siedlisk potrzebnych roślinom i zwierzętom do życia prowadzi do ich wyginięcia. Wg IUCN (ang. International Union for Conservationof Nature - Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody) w 2018 r. na ok. 30 milionów znanych nam gatunków flory i fauny 26 197 (ok. 0,1%) jest zagrożonych wyginięciem z powodu utraty siedlisk.

  2. Ekonomiczne – jałowienie gleby. Wg FAO (ang. Food and Agriculture Organizationof the United Nations - Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa) w 2017 r. aż 1/3 gleb na świecie była średnio lub bardzo zniszczona. Jeśli proces jałowienia gleb i ginięcia zapylaczyzapylaczezapylaczy będzie postępował, żywności będzie mniej, a jej ceny mogą znacząco wzrosnąć.

  3. Zdrowotne – wycinanie lasów zwiększa zanieczyszczenie powietrza. WHO (ang. World Health Organization - Światowa Organizacja Zdrowia) szacuje, że 90% ludzi oddycha powietrzem o wysokim stopniu zanieczyszczeń.

Słownik

otulina
otulina

obszar ochronny wokół terenów chronionych (parków narodowych, rezerwatów); celem otuliny jest zabezpieczenie cennych przyrodniczo obszarów przed skutkami działalności człowieka

przełowienie
przełowienie

nadmierny odłów ryb w jakimś zbiorniku wodnym, powodujący zmniejszenie się pogłowia ryb poniżej poziomu bezpiecznego dla ich odtworzenia

przyłów
przyłów

(ang. bycatch) gatunki złowione oprócz gatunków docelowych; mogą to być ptaki, ssaki, skorupiaki i inne; rybacy wyrzucają martwy przyłów z powrotem do wody

pustynnienie
pustynnienie

przekształcanie żyznych gleb w pustynie, co oznacza utratę bioróżnorodności; jest efektem nadmiernego parowania wody z gleby nieokrytej roślinnością

rolnictwo ekstensywne
rolnictwo ekstensywne

rodzaj rolnictwa, w którym nie są używane nawozy mineralne, pestycydy i inne sztuczne środki wspomagające uprawy

rolnictwo intensywne
rolnictwo intensywne

rodzaj rolnictwa, który jest ukierunkowany na otrzymanie jak największej ilości plonów; charakteryzuje się użyciem nowoczesnych maszyn, wydajnych technologii, nawozów mineralnych oraz środków ochrony roślin

zapylacze
zapylacze

owady zapylające rośliny, np. pszczoły