Wpływ środowiska na rozwój przemysłu

Najważniejszym czynnikiem przyrodniczym rozwoju przemysłu jest baza surowcowa. Surowce mineralne to użyteczne kopaliny, wydobywane ze złóż, mające zastosowanie w gospodarce. Należą do nich m.in. mineralne surowce energetyczne (węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny), metale (żelazo, miedź, cynk, ołów, kobalt, chrom, nikiel, boksyty), niemetale – chemiczne (siarka, fosforyty, sól kamienna, sól potasowa), surowce ceramiczne (np. kaolin, dolomit, iły), surowce budowlane (piaski, żwiry, gliny, kruszywo skalne). Stanowią one podstawę wszelkiej produkcji przemysłowej. Ich masowa eksploatacja została zapoczątkowana z chwilą  I rewolucji przemysłowejPierwsza rewolucja przemysłowaI rewolucji przemysłowej i trwa aż do dziś. Są one wykorzystywane przez człowieka do różnych celów gospodarczych, np. jako paliwo lub materiał budowlany. Zastosowanie znajdują także w przemyśle metalurgicznym, np. rudy metali w hutnictwie i chemicznym. Są także przedmiotem handlu międzynarodowego.

Większość surowcowych okręgów przemysłowych - górniczych, hutniczych, produkcji materiałów budowlanych, przemysłu drzewnego i spożywczego - jest usytuowana w pobliżu występowania i pozyskiwania surowców. Pozwala to na zmniejszenie kosztów transportu i utraty właściwości lub wagi surowców w trakcie transportu.

Okręgi surowcowe powstają w miejscach eksploatacji złóż mineralnych, głównie węgla kamiennego, brunatnego oraz rud żelaza i metali nieżelaznych. W okręgach tych, poza górnictwem, rozwija się hutnictwo metali, przemysł paliwowo‑energetyczny, przemysł chemiczny, przemysł metalowy oraz wiele branż przemysłu maszynowego. 

Do największych okręgów surowcowych należą:

• Ameryka Północna i Południowa: Okręg Przyjeziorny, Zagłębie Appalaskie w południowej części Okręgu Północno‑Wschodniego – Nadatlantyckiego, Niziny Zatokowej – Huston-Nowy Orlean (Stany Zjednoczone), Puebla (Meksyk), Minas Gerais (Brazylia);

• Europa: Okręg Reńsko‑Westfalski (Niemcy), Śląsko‑Krakowski, w tym Górnośląski Okręg Przemysłowy (Polska), Doniecko‑Naddnieprzański – „Donbas” (Ukraina), Zagłębie Północne (Francja), Birmingham, Yorkshire-Humberside (Wielka Brytania), Peczorski, Wołżański, Uralski (Rosja);

• Afryka: Okręg Witwatersrand (RPA), Okręg Katanga (Shaba) - Copperbelt;

• Azja: Zagłębie Kuźnieckie – „Kuzbas”, Okręg Norylski (Rosja), Damodar (Indie), Fushun-Anshan, Północny Okręg Przemysłowy – „Pekin-Tianjin”, Wuhan (Chiny), Karagandzki (Kazachstan);

• Australia: Broken Hill-Port Pirie.

Rym19AnhttTDu

Na mapie świata za grę zaznaczono okręgi surowcowe. Należą do nich: w Ameryce Północnej - Zagłębie Appalaskie – południowa część okręgu Północno‑Wschodniego, Okręg Przyjeziorny, Niziny Zatokowej Huston-Nowy Orlean, Pueblo, w Ameryce Południowej Minas Gerais. W Europie i Azji: Okręg Yorshire-Humberside, Okręg Północny, Reńsko‑Westfalski, Okręg Śląsko‑Krakowski, Okręg Moskiewski, Okręg Donbas (Doniecki), Pęczorski, Norylskie, Wołżański, Zagłębie Kuźnieckie, Zagłębie Karagandzkie, Fuszun‑Anszan, Wuhan, Damodar, Okręg Północny. W Afryce Okręg Shaba (Katanga), Okręg Witwatersrand. W Australii Okręg Broken Hill-Port Pirie.

Lokalizacja okręgów i zakładów przemysłowych jest związana także z występowaniem surowców energetycznych i źródeł energii (elektrownie). Pozwala to na zmniejszenie kosztów jej przesyłu i związanych z tym strat. Baza energetyczna decyduje przede wszystkim o lokalizacji zakładów związanych z energochłonnymi gałęziami przemysłu, np. kopalni, hut metali nieżelaznych, zakładów chemicznych itp.

Rola poszczególnych surowców w rozwoju przemysłu w sensie ilościowym wykazuje tendencję spadkową. Powodem tego, zwłaszcza w krajach rozwiniętych gospodarczo, jest zmniejszenie znaczenia przemysłu ciężkiego (np. hutnictwa) w stosunku do pozostałych działów przemysłu przetwórczego. Wyjątkiem są niektóre surowce energetyczne, np. ropa naftowa i gaz ziemny, niezbędne do rozwoju przemysłu przetwórczego. Zwiększa się natomiast zapotrzebowanie na surowce mineralne o szczególnych właściwościach, znajdujące zastosowanie w przemyśle wysokich technologii (elektronicznym, precyzyjnym, lotniczym i kosmicznym).

Istotne znaczenie dla rozwoju przemysłu ma także dostęp do wody. Wynika to z potrzeby jej wykorzystania w procesach technologicznych jako surowiec, chłodziwo czy nośnik energii. Dostęp do wody decyduje zwłaszcza o lokalizacji zakładów związanych z wodochłonnymi gałęziami przemysłu, których większość jest zlokalizowana nad dużymi rzekami i jeziorami.

Z kolei na przeszkodzie rozwojowi przemysłu mogą stanąć bariery fizjograficzne związane np. rzeźbą terenu, ruchami masowymi, nieodpowiednimi warunkami geotechnicznymi, niekorzystnymi warunkami świetlnymi, cieplnymi, termicznymi czy wreszcie często występującymi powodziami, huraganami i innymi klęskami żywiołowymi. Nie są to jednak bariery absolutne, bowiem można je pokonać przy wykorzystaniu nowych technologii. W przeciwnym razie nie byłaby możliwa eksploatacja surowców, np. na obszarach położonych za kołem polarnym.

Coraz częściej zauważyć można także wpływ walorów krajobrazowych na usytuowanie przemysłu. Lokalizacja zakładów przemysłowych uwzględnia bowiem z jednej strony konieczność ochrony terenów o cennych walorach przyrodniczych i kulturowych przed negatywnymi skutkami uprzemysłowienia (górnictwo, hutnictwo), z drugiej zaś strony obszary te stanowią zachętę lokalizacyjną np. dla przemysłu wysokich technologii.

Wykorzystanie niektórych surowców naturalnych w przemyśle

Handel surowcami mineralnymi

Rozwój blisko 30 krajów na świecie uzależniony jest od eksportu surowców i produktów nieznacznie przetworzonych lub wręcz nieprzetworzonych. Produktami takimi są przede wszystkim paliwa kopalne (ropa, gaz, węgiel) i rudy metali. Uważa się, że państwa, w których udział surowców w całkowitym eksporcie przekracza 60%, stają się zależne ekonomicznie od innych krajów, co jest znacznym obciążeniem dla ich gospodarek - uzależnia je od koniunktury na rynkach światowych. Wyjątkiem od tej zasady są eksporterzy ropy naftowej.

Kraje o największym (powyżej 50%) udziale nieprzetworzonych surowców mineralnych w eksporcie. Źródło: https://data.wto.org/ [dostęp: 21.04.2021].

Surowce mineralne, zwłaszcza ropa naftowa i gaz ziemny, są podstawowymi produktami eksportowymi wielu krajów rozwijających się. Przykładem może służyć Libia, Angola i Irak, w których jedynym produktem eksportowym jest ropa naftowa. Jej udział w eksporcie przekracza 95%. Ropa naftowa i gaz ziemny mają również duże znaczenie w eksporcie bardziej rozwiniętych krajów świata - w przypadku Australii, Rosji i Norwegii jej udział oscyluje w granicach ok. 60%. Uzależnienie od eksportu surowców mineralnych występuje także w przypadku wydobycia rud metali (Mauretania, Mongolia).

Nieco inny model rozwoju gospodarczego i handlu przyjęły kraje azjatyckie, np. Korea Południowa, Japonia i Chiny, które nieprzetworzonych produktów niemal w ogóle nie eksportują. Większość z wydobywanych surowców zagospodarowywana jest na miejscu. Co więcej, kraje te należą do grupy największych światowych importerów surowców, uzależniając jednocześnie od ich eksportu ubogie kraje afrykańskie, latynoamerykańskie i azjatyckie.

Podobny model rozwoju gospodarczego polegający przede wszystkim na przetworzeniu, a nie tylko wydobyciu surowców, jest również charakterystyczny dla krajów europejskich, w których udział surowców mineralnych w strukturze handlu nie przekracza 15% wartości eksportu. W grupie tych państw mieści się również Polska ze wskaźnikiem na poziomie 11%.

Słownik