Żelazna kurtyna

„Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem opuściła się żelazna kurtynażelazna kurtynażelazna kurtyna w poprzek kontynentu” – stwierdził w przemówieniu 5 marca 1946 r. w amerykańskim Westminster College w Fulton, w stanie Missouri, były premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill. Był to symboliczny początek, trwającej już faktycznie zimnej wojny. A za żelazną kurtyną – wbrew słowom Churchilla – znalazło się terytorium nieco większe, bo obejmujące swym zasięgiem także Wschodnie Niemcy czyli późniejszą Niemiecką Republikę Demokratyczną.

Choć wiele konfliktów w historii można określić mianem zimnej wojny, przyjęło się nazywać tak globalny konflikt po II wojnie światowej (wówczas określenie to weszło do powszechnego użytku). Zimna wojna po II wojnie światowej rozpoczęła się jako konflikt między ZSRS a światem demokracji zachodnich, jednak stopniowo front konfrontacji rozszerzał się i różnicował.

Zimna wojna charakteryzowała się silnym, choć zmiennym napięciem politycznym, wyścigiem zbrojeń, konfrontacją ideologiczną i wojną psychologiczną, walką o wpływy na terenach peryferyjnych z punktu widzenia głównych protagonistówprotagonistaprotagonistów oraz instrumentalnym traktowaniem wymiany handlowej i kulturalnej, przy pewnej powściągliwości w działaniach wojskowych. Główne strony konfliktu weszły w posiadanie broni jądrowej, jednak unikały jej użycia, a konfrontację przenosiły zazwyczaj na obszary peryferyjne.

W pierwszych latach ZSRS określił ideologiczną płaszczyznę konfrontacji, ogłaszając „wyższość socjalizmu nad kapitalizmem”, a przywódcy zachodni stopniowo przekonywali się do konieczności skutecznej odpowiedzi na to wyzwanie, formułując ideę „wolnego świata” i krytykując totalitaryzm komunistyczny. Do 1950 r. blok sowiecki uległ wzmocnieniu w wyniku centralizacji ruchu (m.in. powstania Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych) oraz zwycięstwa rewolucji komunistycznej w Chinach. W odpowiedzi państwa zachodnie, którym przewodziły USA, sformułowały program przeciwstawienia się ekspansji komunizmu (doktryna powstrzymywaniadoktryna powstrzymywaniadoktryna powstrzymywania, doktryna Trumanadoktryna Trumanadoktryna Trumana, plan Marshallaplan Marshallaplan Marshalla, powstanie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego – NATONATONATO).

W latach 50. utrwaliły się strefy wpływów ustalone wcześniej; w szczytowym okresie napięcia osłabły wszelkie kontakty między głównymi protagonistami. Dla sojuszy zachodnich istotna była normalizacja stosunków z Japonią, która dostała się do strefy demokracji i wolnego rynku. Po śmierci Stalina w 1953 r. pojawiły się pierwsze tendencje odprężeniowe, ale także nastąpiła konsolidacja głównych stron konfliktu. Początek lat 60. to epoka dekolonizacji, na słabe rządy nowo powstających państw naciskali Sowieci, próbując poszerzyć swoje wpływy. O ile np. na Kubie nowy ustrój przetrwał, to w wielu krajach wpływy komunistyczne cofnęły się (m.in. w Indonezji i  Ghanie).

Lata 70. przyniosły odprężenie, jego elementami były m.in. nowa polityka wschodnia RFN (uznanie granic po II wojnie światowej), wejście ChRL do ONZOrganizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ)ONZ i Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, zakończona podpisaniem Aktu Końcowego w Helsinkach. Ponieważ ZSRS traktował odprężenie jako środek ułatwiający dalszą ekspansję (Indochiny, Afganistan, Jemen, Etiopia, Angola, Mozambik, Ameryka Łacińska, ogromny program zbrojeniowy), a USA coraz poważniej traktowały problem naruszania praw człowieka w bloku sowieckim, pod koniec tego okresu narastały przesłanki nowej zimnej wojny.

Antysowiecki wymiar pontyfikatu wybranego w 1978 r. papieża kościoła katolickiego – Polaka Karola Wojtyły, sowiecka interwencja w Afganistanie i powstanie w Polsce Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, zakończone represjami i stanem wojennym zaogniły relacje Wschód‑Zachód. Punktem kulminacyjnym był kryzys, który nastąpił jesienią 1983 r., gdy państwa NATO nie ugięły się pod presją ZSRS i rozmieściły na swoim terytorium nowe rakiety amerykańskie (w odpowiedzi na instalacje sowieckie). Ten wyścig zbrojeń był niezwykle kosztowny i pogłębił istniejące już wcześniej niedobory żywnościowe w ZSRS. Sowieci przegrywali w tej konfrontacji, a system komunistyczny wyraźnie słabł. Determinacja USA i jego sojuszników, by powstrzymać, a nawet wyeliminować wpływy sowieckie w różnych punktach globu przyniosła efekty. Zimna wojna powoli zbliżała się do końca.

Zachęcony przykładem Chin, sowiecki przywódca Michaił Gorbaczow podjął próby zreformowania systemu ZSRS. Warunkiem pierestrojkipierestrojkapierestrojki Gorbaczowa było odprężenie międzynarodowe, toteż ZSRS i USA zawarły wiele porozumień ograniczających zbrojenia konwencjonalne i jądrowe. Pierestrojka doprowadziła jednak do dalszego osłabienia ZSRS, czego rezultatem był upadek rządów komunistycznych w Europie Środkowowschodniej w latach 1989–90, zgoda Kremla na zjednoczenie Niemiec, rozwiązanie Układu Warszawskiego (1991 r.) i rozwiązanie ZSRS (1991 r.). Upadek ZSRS pozwolił uregulować niektóre konflikty, w których wspierał on jedną ze stron (Nikaragua, Kambodża, konflikt izraelsko‑arabski, reformy w RPA). Choć państwa NATO mogły czuć się zwycięzcami w zimnej wojnie, jej koniec nie oznaczał „końca historii” (jak głosił amerykański politolog Francis Fukuyama), a na określenie nowego układu sił w świecie powstały nazwy takie, jak „ład monocentryczny” (autorstwa amerykańskiego polityka polskiego pochodzenia Zbigniewa Brzezińskiego) lub „zimny pokój” (autorstwa rosyjskiego prezydenta Borysa Jelcyna).

Etapy zimnej wojny:

Przemiany kulturowe

Po II wojnie szybko rozwijała się kultura masowakultura masowakultura masowa. Nieco inaczej ten rozwój przebiegał po obu stronach żelaznej kurtyny – na wschodzie miał podłoże bardziej ideologiczne, na zachodzie był podszyty konsumpcjonizmem – jednak wiele cech pozostało wspólnych.

Najważniejszym medium, kreującym opinie i gusta stała się telewizja. Powstały liczne superprodukcje filmowe. Aktorzy, tacy jak Marlon Brando, Elizabeth Taylor, Marilyn Monroe czy Brigitte Bardot stały się bożyszczami młodego, powojennego pokolenia.

W latach 60. ok. 87 proc. Amerykanów miało w domach odbiorniki telewizyjne. Pod koniec tej dekady pojawił się system zapisu magnetycznego, czyli kasety wideo (VHS), co jeszcze bardziej przysłużyło się popularyzacji kina. Z kolei muzyka trafiła do rzesz słuchaczy dzięki płytom winylowym, a następnie kasetom magnetofonowym. Rozwinął się też rynek kolorowych czasopism ilustrowanych, które pokazywały m.in. uroki podróżowania. Narodziła się masowa turystyka. Na całym świecie, łącznie z blokiem wschodnim, pojawiło się zjawisko amerykanizacji kultury. Ludzie chcieli żyć jak bogaci Amerykanie – tak jak oni bogacić się i wygodnie spędzać wolny czas.

Wzrost zamożności i powszechna edukacja sprawiły, że młodzież, zamiast szybko podejmować pracę zarobkową, kontynuowało naukę. Dało to impuls do rozwoju kultury młodzieżowej. W 1968 roku w wielu miejscach na świecie doszło do protestów. Demonstracje, podczas których młodzi domagali się więcej wolności i mniej dyscypliny przetoczyły się przez USA, Francję, Niemcy, Japonię, Meksyk, a także Polskę i Czechosłowację. Na Zachodzie był to bunt przeciw konsumpcjonizmowi i narzucanym przez starsze pokolenie ograniczeniom, na Wschodzie młodzi żądali wolności słowa i przekonań.

Choć protesty z czasem wygasły, a postulaty spowszedniały, to skutki rewolty 1968 r. były dalekosiężne. Nastąpiło znaczące rozluźnienie obyczajów i zmiany w charakterze małżeństwa. Coraz więcej osób decydowało się na pozostawanie w związkach nieformalnych – najszybciej to zjawisko pojawiło się w krajach skandynawskich. Tematem tabu przestały być związki homoseksualne; z czasem zaczęto je legalizować (jako pierwsze państwo na świecie uczyniła to Dania w 1989 roku).

W latach 60. w krajach zachodnich przyspieszyła też emancypacja kobiet. Początkiem tzw. drugiej fali feminizmufeminizmfeminizmu było wydanie zbioru esejów Betty Friedan Mistyka kobiecości, w których autorka zachęcała panie do aktywności i podejmowania pracy. Obalenie dawnego stereotypu, że właściwą rolą kobiety jest bycie tylko żoną i matką, już nie wystarczało. Kobiety zaczęły domagać się równych płac czy możliwości awansu. Pojawił się, traktowany wcześniej marginalnie, temat molestowania seksualnego.

Zmiany nie ominęły Kościoła katolickiego. Próby dostosowania tej wspólnoty do oczekiwań współczesnych społeczeństw podjął papież Jan XXIII; zwołując w tym celu sobór powszechny, który obradował w latach 1962‑65. Biskupi wprowadzili języki narodowe do liturgii oraz zasadę celebrowania mszy przez księży z twarzą zwróconą do wiernych. Znaczącą reformą było dopuszczenie osób świeckich do pełnienia niektórych czynności kapłańskich. Ważnym osiągnięciem soboru był ruch ekumeniczny, dążący do dialogu i przyszłego zjednoczenia z różnymi odłamami chrześcijaństwa. W konsekwencji, w 1965 r. spotkali się papież Paweł VI i patriarcha Konstantynopola Atenagoras. Po spotkaniu obaj odwołali ekskomuniki, nałożone w 1054 r., w czasie wielkiej schizmy wschodniej.

Ciekawostka

Hipisi w poszukiwaniu ziemi obiecanej

Koniec lat 60. to trudny czas dla USA. Co prawda udało się, po kryzysie kubańskim, uniknąć wojny atomowej, jednak Stany Zjednoczone dalej wysyłały swoich rekrutów, aby walczyli w różnych zakątkach globu. Najwięcej ofiar pochłaniała wojna w Wietnamie. Młodzi ludzie odpowiedzieli na nią hasłami pokojowymi, z których wyrosła nowa subkultura.

Hipisi buntowali się przeciw państwu i istniejącemu systemowi społecznemu, odrzucali wzory kultury konsumpcyjnej, normy społeczne oparte na rywalizacji i wartościach materialnych, a także tradycyjne instytucje życia społecznego, jak rodzina, oficjalne Kościoły, szkoła itp. Na szczycie hierarchii wartości aprobowanych przez hipisów znajdowała się wolność rozumiana jako brak ograniczeń narzucanych przez społeczeństwo i system polityczny.

Subkultura hippisowska stanowiła kontynuację stylu życia młodzieży z lat 50., po tzw. beatnikachbeatnikbeatnikach odziedziczyła pełną nonszalancję oraz potrzebę buntu wobec starszego pokolenia. Hipisi stworzyli kulturę alternatywnej, pozostającą w opozycji do stylu życia ich rodziców. Mieli ogromny wpływ na modę, sztukę, muzykę, literaturę, film.

R19GiDU5K62mQ

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia kobietę siedzącą na krześle, przed którą leży pies. Za nią stoi czterech mężczyzn. Wszystkie osoby mają długie włosy i luźne ubrania. Są w pomieszczeniu o drewnianej podłodze i ścianach.

Przemiany cywilizacyjne

Odbudowa państw, zniszczonych w czasie II wojny światowej oraz amerykański program pomocy, zwany planem Marshalla na zachodzie Europy spowodowały, że przez lata trwał nieprzerwany wzrost gospodarczy. Stwarzało to stałe zapotrzebowanie na nowych pracowników – co w efekcie spowodowało masową migrację ludności wiejskiej do miast. Gdy te zasoby już nie wystarczały, sposobem na uzupełnienie braku rąk do pracy stała się imigracja (np. masowy napływ Turków i mieszkańców Jugosławii do Republiki Federalnej Niemiec w latach 60.).

Ważną zmianą cywilizacyjną była likwidacja resztek analfabetyzmu w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej i południowej. W stosunkowo krótkim czasie obowiązek szkolny zaczął być realizowany na poziomie znacząco ponad 90 procent. Rozbudowa systemu edukacji spowodowana była też wymaganiami rozwijającej się gospodarki: rósł popyt na wykwalifikowanych pracowników. Przy okazji wzrosła wydajność pracy, co pozwoliło ograniczać czas zatrudnienia – efektem były wolne soboty i dłuższe urlopy.

Wbrew nadziejom komunistycznych ideologów, w świecie zachodnim nie narastały napięcia klasowe, a wręcz przeciwnie, z czasem podziały między grupami społecznymi zaczęły się zacierać. Obywatele państw kapitalistycznych występowali w różnych rolach, np. będąc pracownikami nabywali akcje spółek, stawiając się tym samym w roli pracodawców.

Możliwość częstych zmian miejsc pracy i zamieszkania spowodowała przemodelowanie kontaktów międzyludzkich – stały się one płytsze i bardziej przypadkowe. Więzy rodzinne, zwłaszcza na północy Europy uległy znacznemu rozluźnieniu.

Lata powojenne to także szybki rozwój masowego transportu, znacznie zwiększający mobilność obywateli. Dynamicznie rozwijał się przemysł samochodowy. Początkowo przodowali w tej dziedzinie Amerykanie, z czasem dołączyła do nich Europa Zachodnia, a także Japonia. Szacuje się, że pod koniec zimnej wojny po świecie jeździło ponad pół miliarda pojazdów.

Rozwój przemysłu samochodowego spowodował szybki rozwój infrastruktury drogowej: budowano autostrady, a także tunele i mosty, umożliwiające pokonywanie trudnych szlaków. Powstały m.in. tunele w Alpach (pod Mont Blanc i pod Przełęczą św. Gotarda w Szwajcarii), mosty: Golden Gate w USA czy Humber w Wielkiej Brytanii.

Upowszechnienie produkcji silników odrzutowych sprawiło, że dynamicznie rozwijał się transport lotniczy. Tę dziedzinę też zdominowali Amerykanie. Podobnie jak przemysł informatyczny. Co prawda pierwszy komputer skonstruowano w USA już w 1946 roku, ale zajmował on powierzchnię ok. 140 m kw. i ważył 30 ton. Aż do lat 80. trwały pracę nad miniaturyzacją komputerów – wówczas do powszechnego użytku weszły komputery osobiste (ang. PC - personal computer). Połączenie ich w sieć umożliwiło błyskawiczną wymianę informacji.

Dzięki komputeryzacji i automatyzacji produkcja stała się łatwiejsza i tańsza. Zmniejszyła się rola tzw. przemysłu ciężkiego – m.in. górnictwa, hutnictwa i przemysłu metalurgicznego, a dawne ośrodki przemysłowe ulegały przekształceniu. Zyskiwał za to na znaczeniu rynek usług i przetwarzania informacji – podobnie jest do dziś.

Epoka powojenna przyniosła znaczący rozwój medycyny. Upowszechniły się, wynalezione wcześniej, szczepionki. Poczyniono postępy w transplantologii; w 1954 roku pierwszy raz przeszczepiono nerkę, a w 1967 roku- serce. Badania prenatalne umożliwiły odpowiednio wczesne reagowanie na choroby płodu. W 1978 roku dokonano pierwszego udanego zapłodnienia in vitro.

Z drugiej strony wiele problemów pozostało nierozwiązanych. Nowotwory zabijały i zabijają nawet w najbogatszych krajach i dziś są jednym z najczęstszych powodów zgonów (obok chorób układu krążenia). W krajach biedniejszych główną przyczyną śmierci pozostały choroby zakaźne.

Ciekawostka

Podbój kosmosu

Rywalizacja zimnowojenna trwała również w kosmosie. ZSRS pierwszy wystrzelił sztucznego satelitę Ziemi w 1951 r., a także wysłał pierwszego człowieka w lot dookoła Ziemi – dokonał tego w 1961 Jurij Gagarin na statku Wostok. Jednak najbardziej spektakularnego wyczynu – lądowania człowieka na Księżycu dokonali Amerykanie. W 1969 r. stanęli tam Neil Armstrong i Edwin Aldrin. Ten pierwszy powiedział wówczas słynne słowa: „To mały krok człowieka, wielki krok ludzkości”.

RLN6P88ucPRhM

Na zdjęciu znajduje się człowiek ubrany w biały strój astronauty. Na plecach ma duży plecak, a jego głowę chroni duży hełm z szybą. Stoi on na księżycu koło kosmicznego pojazdu i wbitej w powierzchnię księżyca amerykańskiej flagi.

Słownik

Słowa kluczowe

cywilizacja, jesień ludów, kultura, NATO, USA, zimna wojna, ZSRS, świat po II wojnie światowej

Bibliografia

Dziurak, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musiał, Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918–1989, Warszawa 2010.

Historia Polski w liczbach, t. 1, Państwo, społeczeństwo, oprac. A. Wyczański i in., Warszawa 2003.

Historia 1789–1990. Wybór tekstów źródłowych dla szkół średnich, oprac. J. Eisler, M. Sobańska‑Bondaruk, Warszawa 1995.

P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 1992.

J. Krasuski, Europa Zachodnia po II wojnie światowej. Dzieje polityczne, Poznań 1990.