Proces rozbrojenia

Pewnym utrudnieniem, zarówno w prowadzonych rozmowach rozbrojeniowych, jak i w badaniach dotyczących procesu rozbrojenia, jest definicja tego zjawiska. Jedną z nich stworzył Włodzimierz Malendowski, według którego rozbrojenia można dokonać, likwidując siły zbrojne i zbrojenia państw na podstawie ustaleń zawartych w umowie międzynarodowej. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło, że proces rozbrojeniowy winien być oparty na pięciu niepodważalnych zasadach:

Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie

Z inicjatywy KBWE w 1990 r. przedstawiciele 16 państw NATO i 6 państw Układu Warszawskiego podpisali Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie. Przedmiotem porozumienia była redukcja pięciu rodzajów broni konwencjonalnej:

• czołgów,

• transporterów opancerzonych,

• artylerii,

• samolotów bojowych,

• helikopterów szturmowych.

Redukcją miały zostać objęte wszystkie państwa europejskie na zasadzie asymetryczności – państwa NATO miały zniszczyć 10% swoich zasobów, a państwa Układu Warszawskiego – 45%. Wedle oficjalnych statystyk w latach 1992–1995 państwa‑strony zniszczyły lub przerobiły na cele pokojowe ponad 50 tys. sztuk broniIndeks górny 1¹1Indeks górny 1¹. Największych kłopotów przysporzyła realizacja traktatu w byłych republikach sowieckich. Jednym ze sposobów zaradzenia przeszkodom formalno‑prawnym było podpisanie zmodyfikowanej wersji traktatu w 1992 r. w Helsinkach. Obejmował on już nowe państwa, jakie powstały po rozpadzie ZSRS, jednak proces rozbrojeniowy na tych terenach był naznaczony wieloma sporami i przeszkodami.

Traktaty dotyczące broni chemicznej i biologicznej

Jedne z najstarszych umów w prawie międzynarodowymprawo międzynarodoweprawie międzynarodowym dotyczą jednak broni chemicznej i biologicznej. Jako pierwszy zakazał jej używania Protokół genewski podpisany w 1925 r. Konwencja z 1972 r., wypracowana przez Komitet ds. Rozbrojenia Dziesięciu Państw, zakazywała natomiast badań, produkcji i magazynowania broni bakteriologicznej. Protokół genewski uaktualniono w 1993 r., kiedy powstała Konwencja o zakazie rozwijania, produkcji, przechowywania i stosowania broni chemicznej. Przewiduje ona całkowite zniszczenie broni chemicznej i biologicznej w tych państwach, które konwencję podpisały. Niepokojące jest jednak to, że wśród sygnatariuszy brakuje Izraela, Egiptu, Korei Północnej i Sudanu Południowego.

Konferencja do spraw Rozbrojenia

W 1984 r. powołano specjalne forum do dyskusji na temat rozbrojenia i poszukiwania środków wprowadzania w życie zawartych konwencji. Jest nim Konferencja do spraw Rozbrojenia z siedzibą w Genewie, będąca następczynią Komitetu ds. Rozbrojenia Dziesięciu Państw powołanego w 1959 r. Mimo że oficjalnie jest to organ niezależny od ONZ, otrzymuje finansowanie właśnie od tej organizacji, a jej sekretarz powoływany jest przez Sekretarza Generalnego ONZ. Konferencja jest również zobowiązana do składania corocznego sprawozdania ze swoich prac Zgromadzeniu Ogólnemu. Powiązanie takie daje konferencji możliwość skuteczniejszego oddziaływania na opinię międzynarodową, z drugiej jednak strony niemoc ONZ pociąga za sobą niemoc konferencji. Widać to wyraźnie na przykładzie wynegocjowanego w 1996 r. przez konferencję Traktatu o całkowitym zakazie prób jądrowych, po którego podpisaniu USA i Wielka Brytania zintensyfikowały swoje prace nad niepokojowymi technologiami jądrowymi.

Wyhamowanie wyścigu zbrojeń USA – ZSRS?

Opierając się na modelu równowagi strachu i tzw. teorii wzajemnie zapewnionego zniszczenia, ZSRS i USA podpisały w 1972 r. bezterminowy układ SALT I (ang. Strategic Arms Limitation Treaty I). Obydwa państwa zadeklarowały w nim, że nie będą budować na swym terytorium obejmujących cały kraj systemów obronnych przeciwko rakietom balistycznym, a dotychczas istniejące zostaną zredukowane do dwóch systemów dla każdej ze stron. Wychodzono z założenia, że z obawy przed atakiem odwetowym żadna z nich nie uderzy pierwsza, jeśli sama nie będzie dostatecznie chroniona. Postanowienia obejmowały także stopniowe ograniczanie zbrojeń w rakiety międzykontynentalne o zasięgu powyżej 5500 km. Układ funkcjonował dość dobrze do 1993 r., kiedy to pojawił się problem z budową systemów antyrakietowych służących do ochrony teatru operacyjnego za granicą. USA uzasadniały ten pomysł koniecznością ochrony własnych żołnierzy walczących poza granicami kraju, Rosja jednak stawiała zdecydowane weto. Porozumienie, mówiące o znacznym ograniczeniu budowy systemów antyrakietowych poza granicami danego państwa, osiągnięto w 1997 r. na forum Stałego Komitetu Konsultacyjnego.

R1Zi3clGB4LtG

Zdjęcie przedstawia grupę dojrzałych mężczyzn w garniturach, którzy znajdują się w dużej sali. Przy stole siedzą dwaj mężczyźni. Przed nimi na blacie leżą dokumenty. Podpisują je. Mężczyzna po lewej ma krótkie, ciemne włosy z zakolami, pociągłą twarz i ubrany jest w garnitur i jasnoniebieski krawat. Mężczyzna po prawej ma krótkie, siwe włosy z zakolami, zmarszczki na twarzy, założone okulary i ubrany jest w garnitur i czerwony krawat. Mężczyźni za nimi stoją w kilku rzędach. Przyglądają się scenie podpisywania dokumentów.

W 1973 r. USA i ZSRS podpisały porozumienie, które ustalało najważniejsze zasady, jakimi kraje te miały się kierować się w trakcie rozmów rozbrojeniowych. Najważniejszą z nich była zasada poszanowania bezpieczeństwa stron, która każdorazowo miała wyznaczać granicę ustępstw.

Kolejnym krokiem w procesie rozbrojeniowym był układ podpisany w 1974 r. we Władywostoku. Na mocy zawartych tam ustaleń znacznym ograniczeniom podlegały międzykontynentalne rakiety balistyczne (do 2400 dla każdej ze stron) oraz rakiety balistyczne na okrętach podwodnych (do 1320 dla każdej ze stron), a także samoloty bombowe lotnictwa strategicznego dalekiego zasięgu.

W następnym roku rozpoczęto rozmowy, które zakończyły się w 1979 r. podpisaniem w Wiedniu układu SALT II. Ograniczono w nim środki do przenoszenia broni jądrowej oraz zadecydowano o zamrożeniu liczby głowic w rakietach wieloczłonowych. Układ jednak nie został ratyfikowanyratyfikacja umowy międzynarodowejratyfikowany przez Kongres USA, co miało być odpowiedzią na interwencję ZSRS w Afganistanie. Rokowania podjęto na nowo w listopadzie 1981 r., jednak już od początku zaznaczyła się duża rozbieżność stanowisk. USA w zamian za rezygnację z rozmieszczania rakiet Pershing II i Cruise żądały całkowitego rozbrojenia się ZSRS ze środków jądrowych średniego zasięgu. ZSRS propozycję odrzucił, a następnie – w odpowiedzi na rozmieszczanie amerykańskich rakiet na terenie RFN – wycofał się w ogóle z rozmów.

Dopiero w 1987 r. stronom udało się dojść do porozumienia, czego efektem był podpisany w Waszyngtonie układ o likwidacji rakiet średniego i krótkiego zasięgu. Postanowienia zakładały rozbrojenie asymetryczne. ZSRS usunął 1752 rakiety z terytorium własnego oraz Czechosłowacji i NRD, natomiast USA zlikwidowały 859 rakiet na terytorium własnym oraz RFN, Wielkiej Brytanii, Włoch, Belgii, i Niderlandów.

RGH2Wv7dGc3y71

Zdjęcie przedstawia dwóch starszych mężczyzn, którzy siedzą przy stole i podpisują dokumenty. Mężczyzna po lewej ma krótkie, ciemne włosy, okulary oraz garnitur z ciemnym krawatem. Mężczyzna po prawej jest łysiejący na czubku głowy, ma krótkie, siwe włosy po bokach, powyżej czoła ma znamię, ubrany jest w garnitur z czerwonym krawatem. Obok podpisujących dokumenty mężczyzn stoją dwaj mężczyźni w garniturach. Przyglądają się podpisującym. Po lewej stronie stoi flaga USA, a po prawej flaga ZSRS. W tle są drzwi z oknami i firaną.

W 1991 r. George Bush senior i Michaił Gorbaczow podpisali Traktat o redukcji zbrojeń strategicznych START I (ang. Strategic Arms Reduction Treaty), w którym zobowiązali się zredukować w ciągu siedmiu lat swoje strategiczne siły jądrowe do ok. 6 tys. głowic nuklearnych po każdej stronie. Porozumienie osiągnięto po latach rokowań trwających od 1982 r. Historycy są zgodni, że przełomem było spotkanie Michaiła Gorbaczowa z Ronaldem Reaganem w Rejkiawiku w 1986 r. Problem byłych republik sowieckich rozwiązano w tzw. Protokole lizbońskim z 1992 r., w którym zobowiązano Białoruś, Kazachstan i Ukrainę do przystąpienia do układu START I. W zamian uzyskały one gwarancje bezpieczeństwa ze strony USA, Rosji i Wielkiej Brytanii.

RhziNOxIrhC7k1

Zdjęcie przedstawia dwóch dojrzałych mężczyzn, którzy siedzą przy stole i ściskają sobie ręce w uśmiechu. Mężczyzna po lewej ma ciemne włosy, prosty nos i zmarszczki na twarzy, ubrany jest w garnitur z ciemnoniebieskim krawatem. Mężczyzna po prawej ma siwe, zaczesane do tyłu włosy oraz pulchną twarz, ubrany jest w garnitur z czerwonym krawatem. Na stole stoją przed mężczyznami dwa mikrofony. W tle są schody.

W 1993 r. Borys Jelcyn i George Bush podpisali układ START II, w którym uzgodniono dalszą redukcję głowic do 3,5 tys. w przypadku Stanów Zjednoczonych oraz do 2971 w przypadku Rosji, a także rezygnację z rakiet balistycznych z głowicami wieloczłonowymi. Obie strony mnożyły trudności przy wprowadzaniu układu w życie. Ratyfikacja przez kongres przewlekała się przez trzy lata. Rosjanie natomiast chcieli poszerzenia limitu, by w ten sposób zaprotestować przeciw planom rozszerzenia NATO. Najpoważniejszą przeszkodą okazała się jednak postawa byłych republik związkowych wchodzących w skład Wspólnoty Niepodległych Państw. Ostatecznie protokół do wprowadzenia układu w życie został podpisany w 1997 r. w Nowym Jorku.

Po rozpadzie ZSRS pojawiły się problemy natury technicznej i finansowej dotyczące likwidacji broni nuklearnej. USA zadeklarowały wówczas wszechstronną pomoc, która przyjęła postać Wspólnego Programu Redukcji Zagrożenia. W 1991 r. kongres uchwalił na rzecz realizacji programu 400 mln dolarów pochodzących z funduszu Pentagonu. Oprócz pomocy finansowej Stany Zjednoczone dostarczają także sprzęt do bezpiecznego transportu, demontażu i likwidacji głowic jądrowych.

Słownik