Przeczytaj
Czy Pan Tadeusz jest eposem?
Nie ulega wątpliwości, że Pan Tadeusz jest ważnym dziełem w literaturze polskiej, stanowiącym swego rodzaju pomnik dawnej, szlacheckiej Polski. Epicki poemat Mickiewicza od początku budził emocje - miał zarówno swoich zwolenników, jak i przeciwników. Z jednej strony zachwycano się jego stylem, z drugiej - krytykowano za zbyt jednostronne ukazanie narodu polskiego, wszak bohaterem zbiorowym dzieła jest szlachta, pominięte natomiast zostały inne stany społeczne. Jak dowodzi znany badacz literatury polskiej - Julian Krzyżanowski - już samo to dyskwalifikuje Pana Tadeusza jako eposepos:
Wielkość i oryginalność „Pana Tadeusza”Wychodząc z założenia, że epos homerycki, a więc wzorowy, jest pełnym obrazem danego społeczeństwa w danej epoce historycznej, nie dało się przemilczeć faktu, że obraz taki na kartach „Pana Tadeusza“ nie spełnia zakładanego postulatu, że obejmuje tylko szlachtę, ukazaną co prawda w ogromnej rozpiętości, ale ją tylko, nie zajmuje się zaś chłopem, nie wspomina właściwie o mieszczaństwie, a nawet w obrazie życia szlacheckiego pomija matronę, typ, który od czasu powieści Hoffmanowej uchodzi za integralny składnik wyobrażeń o dworach i dworkach, o środowisku zarówno magnackim, jak średnio ziemiańskim.
Źródło: Julian Krzyżanowski, Wielkość i oryginalność „Pana Tadeusza”, [w:] Pamiętnik Literacki, 1948, s. 249.
Pan Tadeusz nie może być zatem gatunkowo uznany za epos, choć nawiązuje do jego tradycji. Mickiewicz jednak zrezygnował z naśladowania klasycznej formy na rzecz twórczego przekształcenia znanych motywów literackich.
Pan Tadeusz jako arcydzieło literatury światowej
Dzięki swojej metodzie twórczej poeta stworzył oryginalne arcydzieło literatury światowej, które zostało przetłumaczone na wiele języków, w tym na język chiński. Jak zauważa Krzyżanowski:
Wielkość i oryginalność „Pana Tadeusza”Ze stwierdzenia w wierszach Pana Tadeusza ogromnej ilości najrozmaitszych związków z tradycjami literackimi zarówno dawnym i jak nowymi, obcymi i rodzimymi, z wykazania związków zarówno z poezją epicką świata starożytnego jak epiką powieściową jego czasów, z poezją polską od Kochanowskiego po romantyków i z naszą literaturą ludową, wynika niezbicie, że arcydzieło Mickiewicza, nie spełniając warunku, stawianego eposowi przez poetykę klasycystyczną, która od epika wymagała uniwersalnego obrazu społeczeństwa, dało w zamian coś innego, rozległy obraz tradycyj literackich czy może kultury literackiej, obejmując nim szerokie kręgi ogólnoeuropejskie i skupiając szczególną uwagę na rodzimej kulturze polskiej. Dzięki temu wizja życia w Panu Tadeuszu obejmuje kręgi niezwykle rozległe i budzi bezwiedne nastawienie u czytelnika na horyzonty równie szerokie, jak te, które w innej dziedzinie roztaczają się przed czytelnikiem eposu antycznego. [...] [...] Pan Tadeusz stał się pomnikiem literackim, wykazującym cechy znamienne dla większości arcydzieł literackich, wykwitłych w dorobku całych pokoleń: nawiązywanie przez ich twórców do tego dorobku stawało się świadectwem ścisłych związków zarówno danych pisarzy z środowiskami literackimi, które ich wydały, jak również ścisłej łączności tych środowisk z kulturą literacką świata europejskiego, od czasów jego najdawniejszych, starożytnych, grecko‑rzymskich. Słowem nie krzykliwe — a zazwyczaj jałowe — przeciwstawianie się innym, lecz owocna współpraca z nimi, wyrażająca się w twórczym użytkowaniu tego, co ludzkość przez wieki zdobywała, jest zasadą oryginalności Pana Tadeusza i ta właśnie oryginalność czyni go pomnikiem literackim, stanowiącym ogniwo między dawnymi a nowymi laty, między dawnymi a nowymi ludźmi.
Źródło: Julian Krzyżanowski, Wielkość i oryginalność „Pana Tadeusza”, [w:] Pamiętnik Literacki, 1948, s. 258–259.
Uznanie Pana Tadeusza za dzieło wybitne przez dawnych badaczy literatury polskiej spowodowało, że w poemacie niejako na siłę doszukiwano się cech epopei. Jak pisze Alina Witkowska:
RomantyzmWydawało się, że ten czcigodny, o wielkiej tradycji gatunek - choć w romantyzmie już dość martwy - będzie nobilitował poemat Mickiewicza i doda splendoru polskiej literaturze.
Źródło: Alina Witkowska, Ryszard Przybylski, Romantyzm, [w:] Wielka Historia Literatury Polskiej, Warszawa 2003, s. 302–303.
Synkretyzm gatunkowy w Panu Tadeuszu
O wybitności Pana Tadeusza świadczy m.in. harmonijne połączenie komizmu i tragizmu oraz cech różnych gatunków literackich:
Epoki literackie- gawędy szlacheckiejgawędy szlacheckiej (narrator przyznaje się do niewiedzy, wprowadza nawiasowe uwagi, w których chwali lub gani bohaterów, przyjmując punkt widzenia jednego z nich)
- baśni (przypisywanie przyrodzie cudowności, np. opis matecznika, ogrodu, astronomii Wojskiego)
- powieści psychologicznej (wszechwiedzący narrator ukazuje psychiczne i społeczno‑historyczne czynniki wpływające na działania bohaterów)
- poezji lirycznej (narrator zmienia się w podmiot liryczny, wyrażający swoje uczucia [...])
- parodii romansu (miłosne perypetie Tadeusza i Telimeny)
- powieści historycznej (opisy wydarzeń wojennych)
- poematu heroikomicznegopoematu heroikomicznego (sceny walki z Moskalami).Źródło: Joanna Lupas-Rutkowska, Epoki literackie, Warszawa 2001, s. 212.
Alina Witkowska w Panu Tadeuszu zauważa właściwości poematu opisowegopoematu opisowego, idylliidylli, gawędy i powieści walterskotowskiejpowieści walterskotowskiej.
Słownik
(gr. épos - słowo, l. mn. - poezja epicka) długi poemat epicki opiewający w podniosłej formie czyny bohaterów narodowych oraz przedstawiający obraz społeczeństwa w przełomowych momentach historycznych
(gr. poíēma – utwór) utwór wierszowany dłuższych rozmiarów, jego znaczącą część stanowią opisy
(gr. poíēma – utwór) utwór epicki, łączący podniosły styl wypowiedzi z lekką, często żartobliwą tematyką, co daje efekt komiczny; przedmiotem ośmieszenia nie jest gatunek, lecz osoby czy zjawiska pokazane w utworze mającym wydźwięk komiczny
(gr. eidýllion – krótki poemacik) inaczej: bukolika, sielanka, ekloga, pasterka, skotopaska – gatunek literacki obejmujący utwory przedstawiające w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego, mające postać lirycznego monologu lub dialogu, ale realizowane też w postaci narracyjnej lub dramatycznej; piewcą sielskiego życia był Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o Sobótce
krótki utwór literacki o charakterze swobodnego opowiadania, napisany wierszem lub prozą, ukazuje obraz sarmackiej obyczajowości
powieść, która ma na celu dokładne przedstawienie zwyczajów panujących w danej epoce, jej główny wątek - dla przyciągnięcia uwagi czytelnika - jest fikcyjny i obfitujący we zwroty akcji, która rozgrywa się na tle wydarzeń historycznych, mających znaczący wpływ na losy bohaterów fikcyjnych; mogą pojawiać się również postaci historyczne, ale mają one znaczenie epizodyczne; pierwowzór tego typu powieści stworzył szkocki pisarz żyjący na przełomie XVIII i XIX w. Walter Scott