Liczba ludności każdego kraju kształtowana jest przez dwa zjawiska – ruch naturalny i ruch migracyjny. Ruch naturalny obejmuje urodzenia oraz zgony. Różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym okresie może przyjmować wartości dodatnie i ujemne. W przypadku wartości dodatnich mówi się o przyroście naturalnym, natomiast wartości ujemne oznaczają ubytek naturalny ludności. W niektórych opracowaniach stosuje się pojęcie ujemnego przyrostu naturalnego. Jest to jednak pojęcie nieprawidłowe i mówienie o ujemnym przyroście jest logicznie nieuprawione, dlatego w niniejszym opracowaniu rozgranicza się pojęcie przyrostu naturalnego i ubytku naturalnego ludności.

Kiedy dochodzi do ubytku naturalnego ludności?

Przede wszystkim ubytek naturalnyubytek naturalnyubytek naturalny ludności jest wynikiem przewagi liczby zgonów nad liczbą urodzeń, innymi słowy w danym społeczeństwie w danym okresie rodzi się mniej dzieci niż umiera osób. Co jest przyczyną takiego zjawiska? Do przyczyn należy zaliczyć przede wszystkim zmianę w podejściu do kwestii zakładania rodziny, co ma związek również z fazą rozwoju społeczno‑gospodarczego. W społeczeństwach wyżej rozwiniętych zakłada się mniej rodzin oraz są one mniejsze; rzadkością są te z trojgiem i więcej dzieci, często zaś występują według modelu 2+2, 2+1 lub nawet 2+0. Duży jest też udział osób samotnych, tzw. singli. W tym miejscu należy zadać pytanie, co jest przyczyną zmiany w modelu rodziny, dlaczego w społeczeństwach lepiej rozwiniętych i bogatszych mieszkańcy nie decydują się na zakładanie rodzin lub zakładają je mniejsze, pomimo posiadanych możliwości ekonomicznych? Wynika to przede wszystkim ze zmiany podejścia kobiet do kwestii edukacji i pracy zawodowej. Kobiety w krajach wysoko rozwiniętych w większym stopniu decydują się na studia i zwracają większą uwagę na swoją karierę zawodową. Przez to plany założenia rodziny zostają odsunięte w czasie. Wiek kobiet rodzących swoje pierwsze dziecko również się zwiększył, co spowodowało, że kobiety rzadziej decydują się na kolejne. Zmiana stylu życia, silnie rozwinięty rynek dóbr konsumpcyjnych, w tym rozrywkowych, powoduje większe skupienie na sobie i tym samym również rezygnację z posiadania większej rodziny. Innym czynnikiem powodującym rezygnację z założenia rodziny może być sytuacja na rynku pracy i niepewna sytuacja zawodowa i ekonomiczna, czyli brak gwarancji stałości dochodów i zapewnienia odpowiednich warunków bytowych.

Ubytek naturalny ludności w połączeniu z ruchem migracyjnym wpływa na liczbę ludności kraju lub jednostki administracyjnej. Poniżej przedstawiono dwie możliwe sytuacje.

Pierwszą konsekwencją ubytku naturalnego ludności w przypadku ubytku migracyjnego lub niewielkiego przyrostu migracyjnego jest zmniejszenie się liczby ludności. Rozwiąż zadania z sekcji „Sprawdź się”, aby lepiej zrozumieć, jakie są dalsze konsekwencje ubytku naturalnego ludności.

W jakich krajach na świecie odnotowuje się ubytek naturalny ludności?

Indeks dolny Źródło danych: The World Bank: Birth rate, crude (per 1,000 people); Death rate, crude (per 1,000 people). Indeks dolny koniec_{Źródło danych: The World Bank: Birth rate, crude (per 1,000 people); Death rate, crude (per 1,000 people).}

Ubytek naturalny w państwach wysoko rozwiniętych

Państwa wysoko rozwinięte cechują się:

• wysokim standardem życia ludności,

• wysokim PKB na jednego mieszkańca (pow. 20 tys. USD),

• wysoką wartością wskaźnika HDI,

• rozwiniętą strukturą ekonomiczą,

• usługami na wysokim poziomie,

• wysokim rozwojem gałęzi przemysłu zaawansowanych technologii,

• wysoką wydajnością pracy,

• wykwalifikowaną siłą roboczą,

• dużym udziałem usług i handlu zagranicznego w tworzeniu PKB,

• wysokim wskaźnikiem eksportu,

• zmechanizowanym systemem rolnictwa,

• wysokim odsetkiem zatrudnionych w usługach i niskim w rolnictwie,

• niskim poziomem analfabetyzmu,

• wysokim wskaźnikiem urbanizacji,

• małym bezrobociem,

• wysoką wartością wskaźników społecznych,

• dbałością o środowisko naturalne,

• dużym napływem imigrantów,

• występowaniem chorób cywilizacyjnych.

Państwa wysoko rozwinięte cechują się również niskim przyrostem naturalnym. Mimo to państw wysoko rozwiniętych odnotowujących ubytek naturalny jest niewiele. W tabeli wyżej wymieniono tylko dwa - Niemcy i Japonię. Państwa te borykają się z ubytkiem naturalnym. Powodem niekorzystnych zmian w tych krajach był spadek przyrostu naturalnego i starzenie się populacji. Zjawiska te zagrażają gospodarkom państw wysoko rozwiniętych i stawiają przed nimi wyzwania w zakresie polityki społecznej.

Starzenie się populacji jest zjawiskiem naturalnym, które w nadmiernym natężeniu zagraża prawidłowej relacji osób tworzących dochód państwowy do osób utrzymywanych przez państwo. Do ubytku naturalnego w państwach wysoko rozwiniętych przyczynia się również coraz mniejsza liczba urodzeń. Powodem tego jest większa świadomość ludzi młodych w zakresie planowania rodziny. Osoby rozpoczynające swoje kariery w państwach wysoko rozwiniętych stawiają na rozwój, decyzje dotyczące posiadania potomstwa opóźniają się. Na zachowania prokreacyjne osób w państwach o wysokim rozwoju gospodarczym wpływa również odejście od tradycyjnego modelu rodziny.

Skutkami ubytku naturalnego są problemy wynikające z gospodarowaniem państwem. Im więcej osób starszych, tym większe wydatki na służbę zdrowia, zapewnienie odpowiedniego standardu życia oraz większa liczba świadczeń emerytalnych. Ubytek naturalny wpływa także na spowolnienie w gospodarce, którego przyczyną jest np. brak osób mogących wykonywać pracę na danym stanowisku.

Ubytek naturalny w państwach średnio rozwiniętych

Państwa o średnim poziomie rozwoju cechują się:

• rosnącym standardem życia,

• średnim PKB na jednego mieszkańca (8‑20 tys. USD),

• średnią wartością wskaźnika HDI (0,8‑0,9),

• restrukturyzacją przemysłu,

• rozwojem nowoczesnych technologii,

• rozwijającą się gospodarką i rosnącym udziałem usług w jej tworzeniu,

• tanią siłą roboczą, ale o wysokich kwalifikacjach,

• wysokim zadłużeniem zagranicznym,

• rosnącym zatrudnieniem w usługach i spadającym w rolnictwie,

• spadającym poziomem analfabetyzmu,

• wysokim wskaźnikiem urbanizacji,

• stosunkowo wysokim bezrobociem,

• średnią wartością wskaźników społecznych,

• rosnącą świadomością ekologiczną.

Państwa średnio rozwinięte gospodarczo cechują się również coraz niższym przyrostem naturalnym. Podobnie jak w przypadku państw wysoko rozwiniętych w krajach tych głównym powodem ubytku naturalnego jest wydłużenie się czasu trwania życia i niższa liczba urodzeń. Państw średnio rozwiniętych odnotowujących ubytek naturalny w tabeli powyżej jest najwięcej. Powodem tego jest brak możliwości wydania odpowiedniej ilości funduszy na projekty zachęcające do zachowań prokreacyjnych. Państwa o średnim poziomie rozwoju gospodarczego również borykają się ze starzeniem się społeczeństw i niską liczbą nowych urodzeń. Dodatkowo państwa te cechują się dużą migracją osób do państw o wyższym statusie gospodarczo‑społecznym z powodu lepszego wynagrodzenia za tę samą pracę. Skutki ubytku naturalnego w krajach tych to np. regresja gospodarcza, problemy z kadrą pracowniczą i wypłacalnością świadczeń emerytalnych.

Ubytek naturalny w państwach o niskim poziomie rozwoju

Państwa o niskim poziomie rozwoju cechują się:

• niskim standardem życia,

• niskim PKB na 1 mieszkańca (poniżej 8 tys. USD),

• zacofaniem technologicznym we wszystkich dziedzinach gospodarki,

• niską wartością wskaźnika HDI (poniżej 0,8),

• dużym uzależnieniem gospodarki od monopoli zagranicznych,

• niską wydajnością pracy,

• brakiem fachowej kadry pracownicznej,

• małym udziałem handlu zagranicznego w tworzeniu PKB,

• surowcowym charakterem transportu,

• rosnącym zadłużeniem zagranicznym,

• monokulturową produkcją rolną,

• wysokim zatrudnieniem w rolnictwie i niskim w usługach,

• nadumieralnością niemowląt,

• niskim wskaźnikiem urbanizacji,

• wysokim poziomem analfabetyzmu,

• wysokim bezrobociem,

• niską wartością wskaźników społecznych,

• brakiem dbałości o środowisko,

• problemami związanymi z niedożywieniem i głodem.

Państwa o niskim poziomie rozwoju gospodarczego cechują się natomiast wysokim przyrostem naturalnym. Państw słabo rozwiniętych, odnotowujących ubytek naturalny ludności na świecie jest niewiele. Są to głównie państwa dotknięte innymi problemami demograficznymi. W krajach tych odnotowuje się wysokie liczby urodzeń, lecz umieralność noworodków jest bardzo wysoka. Spowodowane jest to niedożywieniem i brakiem odpowiedniej opieki zdrowotnej. Państwa te cechują się krótszym czasem trwania życia obywateli, dużą emigracją i nadumieralnością spowodowaną np. konfliktami wojennymi.

Słownik