Przeczytaj
Liczba ludności każdego kraju kształtowana jest przez dwa zjawiska – ruch naturalny i ruch migracyjny. Ruch naturalny obejmuje urodzenia oraz zgony. Różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym okresie może przyjmować wartości dodatnie i ujemne. W przypadku wartości dodatnich mówi się o przyroście naturalnym, natomiast wartości ujemne oznaczają ubytek naturalny ludności. W niektórych opracowaniach stosuje się pojęcie ujemnego przyrostu naturalnego. Jest to jednak pojęcie nieprawidłowe i mówienie o ujemnym przyroście jest logicznie nieuprawione, dlatego w niniejszym opracowaniu rozgranicza się pojęcie przyrostu naturalnego i ubytku naturalnego ludności.
Kiedy dochodzi do ubytku naturalnego ludności?
Przede wszystkim ubytek naturalnyubytek naturalny ludności jest wynikiem przewagi liczby zgonów nad liczbą urodzeń, innymi słowy w danym społeczeństwie w danym okresie rodzi się mniej dzieci niż umiera osób. Co jest przyczyną takiego zjawiska? Do przyczyn należy zaliczyć przede wszystkim zmianę w podejściu do kwestii zakładania rodziny, co ma związek również z fazą rozwoju społeczno‑gospodarczego. W społeczeństwach wyżej rozwiniętych zakłada się mniej rodzin oraz są one mniejsze; rzadkością są te z trojgiem i więcej dzieci, często zaś występują według modelu 2+2, 2+1 lub nawet 2+0. Duży jest też udział osób samotnych, tzw. singli. W tym miejscu należy zadać pytanie, co jest przyczyną zmiany w modelu rodziny, dlaczego w społeczeństwach lepiej rozwiniętych i bogatszych mieszkańcy nie decydują się na zakładanie rodzin lub zakładają je mniejsze, pomimo posiadanych możliwości ekonomicznych? Wynika to przede wszystkim ze zmiany podejścia kobiet do kwestii edukacji i pracy zawodowej. Kobiety w krajach wysoko rozwiniętych w większym stopniu decydują się na studia i zwracają większą uwagę na swoją karierę zawodową. Przez to plany założenia rodziny zostają odsunięte w czasie. Wiek kobiet rodzących swoje pierwsze dziecko również się zwiększył, co spowodowało, że kobiety rzadziej decydują się na kolejne. Zmiana stylu życia, silnie rozwinięty rynek dóbr konsumpcyjnych, w tym rozrywkowych, powoduje większe skupienie na sobie i tym samym również rezygnację z posiadania większej rodziny. Innym czynnikiem powodującym rezygnację z założenia rodziny może być sytuacja na rynku pracy i niepewna sytuacja zawodowa i ekonomiczna, czyli brak gwarancji stałości dochodów i zapewnienia odpowiednich warunków bytowych.
Ubytek naturalny ludności w połączeniu z ruchem migracyjnym wpływa na liczbę ludności kraju lub jednostki administracyjnej. Poniżej przedstawiono dwie możliwe sytuacje.
Pierwszą konsekwencją ubytku naturalnego ludności w przypadku ubytku migracyjnego lub niewielkiego przyrostu migracyjnego jest zmniejszenie się liczby ludności. Rozwiąż zadania z sekcji „Sprawdź się”, aby lepiej zrozumieć, jakie są dalsze konsekwencje ubytku naturalnego ludności.
W jakich krajach na świecie odnotowuje się ubytek naturalny ludności?
Kraj | Ubytek naturalny na 1000 ludności |
---|---|
Słowenia | -0,6 |
Polska | -0,9 |
Estonia | -1,0 |
Mołdawia | -1,8 |
Niemcy | -1,9 |
Bośnia i Hercegowina | -2,9 |
Rosja | -3,5 |
Białoruś | -3,5 |
Chorwacja | -3,8 |
Węgry | -3,8 |
Rumunia | -3,8 |
Litwa | -3,9 |
Grecja | -3,9 |
Japonia | -4,1 |
Łotwa | -4,7 |
Serbia | -5,3 |
Ukraina | -6,6 |
Bułgaria | -6,7 |
Indeks dolny Źródło danych: The World Bank: Birth rate, crude (per 1,000 people); Death rate, crude (per 1,000 people). Indeks dolny koniecŹródło danych: The World Bank: Birth rate, crude (per 1,000 people); Death rate, crude (per 1,000 people).
Ubytek naturalny w państwach wysoko rozwiniętych
Państwa wysoko rozwinięte cechują się:
wysokim standardem życia ludności,
wysokim PKB na jednego mieszkańca (pow. 20 tys. USD),
wysoką wartością wskaźnika HDI,
rozwiniętą strukturą ekonomiczą,
usługami na wysokim poziomie,
wysokim rozwojem gałęzi przemysłu zaawansowanych technologii,
wysoką wydajnością pracy,
wykwalifikowaną siłą roboczą,
dużym udziałem usług i handlu zagranicznego w tworzeniu PKB,
wysokim wskaźnikiem eksportu,
zmechanizowanym systemem rolnictwa,
wysokim odsetkiem zatrudnionych w usługach i niskim w rolnictwie,
niskim poziomem analfabetyzmu,
wysokim wskaźnikiem urbanizacji,
małym bezrobociem,
wysoką wartością wskaźników społecznych,
dbałością o środowisko naturalne,
dużym napływem imigrantów,
występowaniem chorób cywilizacyjnych.
Państwa wysoko rozwinięte cechują się również niskim przyrostem naturalnym. Mimo to państw wysoko rozwiniętych odnotowujących ubytek naturalny jest niewiele. W tabeli wyżej wymieniono tylko dwa - Niemcy i Japonię. Państwa te borykają się z ubytkiem naturalnym. Powodem niekorzystnych zmian w tych krajach był spadek przyrostu naturalnego i starzenie się populacji. Zjawiska te zagrażają gospodarkom państw wysoko rozwiniętych i stawiają przed nimi wyzwania w zakresie polityki społecznej.
Starzenie się populacji jest zjawiskiem naturalnym, które w nadmiernym natężeniu zagraża prawidłowej relacji osób tworzących dochód państwowy do osób utrzymywanych przez państwo. Do ubytku naturalnego w państwach wysoko rozwiniętych przyczynia się również coraz mniejsza liczba urodzeń. Powodem tego jest większa świadomość ludzi młodych w zakresie planowania rodziny. Osoby rozpoczynające swoje kariery w państwach wysoko rozwiniętych stawiają na rozwój, decyzje dotyczące posiadania potomstwa opóźniają się. Na zachowania prokreacyjne osób w państwach o wysokim rozwoju gospodarczym wpływa również odejście od tradycyjnego modelu rodziny.
Skutkami ubytku naturalnego są problemy wynikające z gospodarowaniem państwem. Im więcej osób starszych, tym większe wydatki na służbę zdrowia, zapewnienie odpowiedniego standardu życia oraz większa liczba świadczeń emerytalnych. Ubytek naturalny wpływa także na spowolnienie w gospodarce, którego przyczyną jest np. brak osób mogących wykonywać pracę na danym stanowisku.
Ubytek naturalny w państwach średnio rozwiniętych
Państwa o średnim poziomie rozwoju cechują się:
rosnącym standardem życia,
średnim PKB na jednego mieszkańca (8‑20 tys. USD),
średnią wartością wskaźnika HDI (0,8‑0,9),
restrukturyzacją przemysłu,
rozwojem nowoczesnych technologii,
rozwijającą się gospodarką i rosnącym udziałem usług w jej tworzeniu,
tanią siłą roboczą, ale o wysokich kwalifikacjach,
wysokim zadłużeniem zagranicznym,
rosnącym zatrudnieniem w usługach i spadającym w rolnictwie,
spadającym poziomem analfabetyzmu,
wysokim wskaźnikiem urbanizacji,
stosunkowo wysokim bezrobociem,
średnią wartością wskaźników społecznych,
rosnącą świadomością ekologiczną.
Państwa średnio rozwinięte gospodarczo cechują się również coraz niższym przyrostem naturalnym. Podobnie jak w przypadku państw wysoko rozwiniętych w krajach tych głównym powodem ubytku naturalnego jest wydłużenie się czasu trwania życia i niższa liczba urodzeń. Państw średnio rozwiniętych odnotowujących ubytek naturalny w tabeli powyżej jest najwięcej. Powodem tego jest brak możliwości wydania odpowiedniej ilości funduszy na projekty zachęcające do zachowań prokreacyjnych. Państwa o średnim poziomie rozwoju gospodarczego również borykają się ze starzeniem się społeczeństw i niską liczbą nowych urodzeń. Dodatkowo państwa te cechują się dużą migracją osób do państw o wyższym statusie gospodarczo‑społecznym z powodu lepszego wynagrodzenia za tę samą pracę. Skutki ubytku naturalnego w krajach tych to np. regresja gospodarcza, problemy z kadrą pracowniczą i wypłacalnością świadczeń emerytalnych.
Ubytek naturalny w państwach o niskim poziomie rozwoju
Państwa o niskim poziomie rozwoju cechują się:
niskim standardem życia,
niskim PKB na 1 mieszkańca (poniżej 8 tys. USD),
zacofaniem technologicznym we wszystkich dziedzinach gospodarki,
niską wartością wskaźnika HDI (poniżej 0,8),
dużym uzależnieniem gospodarki od monopoli zagranicznych,
niską wydajnością pracy,
brakiem fachowej kadry pracownicznej,
małym udziałem handlu zagranicznego w tworzeniu PKB,
surowcowym charakterem transportu,
rosnącym zadłużeniem zagranicznym,
monokulturową produkcją rolną,
wysokim zatrudnieniem w rolnictwie i niskim w usługach,
nadumieralnością niemowląt,
niskim wskaźnikiem urbanizacji,
wysokim poziomem analfabetyzmu,
wysokim bezrobociem,
niską wartością wskaźników społecznych,
brakiem dbałości o środowisko,
problemami związanymi z niedożywieniem i głodem.
Państwa o niskim poziomie rozwoju gospodarczego cechują się natomiast wysokim przyrostem naturalnym. Państw słabo rozwiniętych, odnotowujących ubytek naturalny ludności na świecie jest niewiele. Są to głównie państwa dotknięte innymi problemami demograficznymi. W krajach tych odnotowuje się wysokie liczby urodzeń, lecz umieralność noworodków jest bardzo wysoka. Spowodowane jest to niedożywieniem i brakiem odpowiedniej opieki zdrowotnej. Państwa te cechują się krótszym czasem trwania życia obywateli, dużą emigracją i nadumieralnością spowodowaną np. konfliktami wojennymi.
Słownik
dodatnia różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym okresie dla określonej jednostki administracyjnej – miejscowości, gminy, powiatu, województwa czy kraju
ujemna różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym okresie dla określonej jednostki administracyjnej – miejscowości, gminy, powiatu, województwa czy kraju