Hominidy

Główną cechą istot człowiekowatych jest dwunożny chód oraz duża przestrzeń mózgowa w czaszce. Pierwsze takie istoty ukształtowały się ponad 6 mln lat temu i początkowo żyły tylko w lasach. Zmiany klimatyczne i potrzeba poszukiwania pożywienia na otwartych przestrzeniach sprawiły, że część z nich przeniosła się na sawannęsawannasawannę i stopniowo przekształcała się w człowieka. Życie na sawannie wymuszało wyprostowaną postawę. HominidyhominidyHominidy musiały wypatrzyć jedzenie i dotrzeć do niego. To aktywizowało pracę mózgu i jego rozwój. Dzielenie pożywienia i wykonywanie innych czynności niezwiązanych z przemieszczaniem się sprawiały, że ręce i palce były coraz sprawniejsze.

R1RoZgRHs4C3D

Ilustracja przedstawia pięć szkieletów. Cztery szkielety różnych gatunków małp: gibona, szympansa, goryla i orangutana oraz jeden szkielet człowieka. Szkielety różnią się wielkością, cechami anatomicznymi, długością kończyn, wielkością i kształtem czaszki, stopniem wyprostowanej pozycji.

Istoty człowiekowate, które pozostały w lasach, stały się przodkami małp człekokształtnych: szympansów, goryli i orangutanów. Ich wspólną cechą jest brak ogonów. O wspólnym pochodzeniu tych małp i człowieka świadczy budowa czaszki i kończyn, kształt zębów oraz skład krwi i chorowanie na te same choroby.

R1Sk8zT5EqusQ

Ilustracja przedstawia cztery czaszki. Trzy z nich należą do małp: makaka, orangutana i szympansa. Jedna należy do człowieka. Różnią sie wielkością, budową oraz wagą. Czaszka makaka waży 100 gramów, orangutana i szympansa 400 gramów, a człowieka 1350 gramów.

Od małpy do człowieka

Poruszanie się w wyprostowanej postawie na dwóch nogach było pierwszym krokiem na drodze od małpy do człowieka. Drugim stało się wytwarzanie narzędzi. Kolejnym było organizowanie się w grupy społeczne, których członkowie dzielili się obowiązkami i wspierali nawzajem. Ostatni etap nastąpił wraz z pojawieniem się języka i sztuki.

Ewolucja człowieka – proces stopniowego rozwijania się formy prostszej do bardziej doskonałej – wyraźnie różniła się od przeobrażeń innych gatunków, z którymi miał wspólnych przodków. Tylko człowiek stale dążył do poprawy warunków i ułatwienia sobie życia. Posługiwał się wyobraźnią i pomysłowością. Wyciągał wnioski z niepowodzeń. Dzięki temu, choć słabszy fizycznie od wielu innych istot żyjących na Ziemi, był w stanie przeżyć i z czasem objąć dominację nad planetą.

Australopitek

Najstarszym hominidem, który nie tylko poruszał się w pozycji wyprostowanej i żył w grupach, ale wykorzystywał też kamienie jako narzędzia, był australopitek. Ukształtował się on ponad 4 mln lat temu. Żył we wschodniej i w południowej Afryce. Nie znał ognia. Jego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa australis – południowy i greckiego píthekos – małpa.

R9e9LeNTc37xZ

Zdjęcie przedstawia eksponat muzealny, którym jest człekokształtna małpa, stojąca w pozycji wyprostowanej na dwóch nogach. Jest to samica z dwiema piersiami z wyraźnie zarysowanymi sutkami. Całe ciało pokryte ma sierścią.

Homo habilis (człowiek zręczny)

Z australopiteka rozwinął się Homo habilis – praprzodek dzisiejszego człowieka. Nastąpiło to ok. 2 mln lat temu. Przez pewien czas australopitek i Homo habilis żyli razem, ale australopitek wyginął, a Homo habilis ewoluował (przeobrażał się) dalej.

Homo habilis żył w Afryce i potrafił obłupywać kamienie, robiąc z nich wygodniejsze w użyciu narzędzia.

R19KLQHn8CBRh

Ilustracja przedstawia eksponat muzealny, którym jest popiersie człekokształtnej małpy. Ciało pokryte jest sierścią, włosy są także na głowie, Twarz płaska, nozdrza duże, bez wyraxnie wykształconej kości nosa. Oczy małe, głęboko osadzone, czoło niskie. Usta wąskie.

Homo erectus (człowiek wyprostowany)

We wschodniej Afryce ok. 1,5 mln lat temu pojawił się Homo erectus. Umiał budować szałasy i żył w obozowiskach. Wynalazł oszczep i mógł polować na duże zwierzęta, a ok. 1 mln lat temu nauczył się posługiwać ogniem, dzięki czemu nie musiał już spożywać surowego mięsa. Mógł też się ogrzać. Wspólne organizowanie polowań budowało więzi grupowe i uczyło, że współpraca daje większe możliwości niż działanie w pojedynkę.

Homo erectus jest pierwszym człowiekiem, którego ślady odnaleziono na innych kontynentach. Dotarł do Azji i Europy.

R1aTSf4S6utSs

Zdjęcie przedstawia eksponat muzealny, którym jest popiersie homo erectus. Włosy widoczne tylko na głowie i na plecach. Twarz, szyja i klatka piersiowa bez zarostu. Czoło wąskie, niskie, oczy średniej wielkości głęboko osadzone. Uczy przylegające. Nozdrza duże, wykształcona kość nosowa. Usta wąskie.

Neandertalczyk

Z Homo habilis ok. 250 tys. lat temu wykształcił się neandertalczyk. Był on silnie zbudowany i stosunkowo wysoki. Mierzył do 170 cm. Polował na duże zwierzęta i jadł dużo mięsa. Mieszkał w jaskiniach, ubierał się w skóry. Neandertalczyk wyginął ok. 40 tys. lat temu. Prawdopodobnie przyczyną były zmiany klimatu, w wyniku których kurczyły się obszary lasów i było coraz mniej zwierzyny.

Szczątki tego hominida odnaleziono w 1856 r. w dolinie Neandertal w Niemczech, a później na terenie od Portugalii po Irak. Mieszkał także na ziemiach polskich.

R1BvEF2sixZHZ

Zdjęcie przestwia postaci dwóch osób siedzących w skalnej jaskini w lesie. Jest to mężczyzna i kobieta, oboje nadzy. Obok nich drwa poskładane na ognisko.

Homo sapiens (człowiek rozumny)

Żyjący współcześnie ludzie należą do gatunku Homo sapiens. Ukształtował się on ok. 200 tys. lat temu w Afryce, a ok. 35 tys. lat temu dotarł do Europy. Potrafił się dostosować do życia w różnych warunkach i nauczył się mówić. Stopniowo gromadził się w coraz większe grupy, co zwiększało szanse na przeżycie i umożliwiało dalszy rozwój. Ludzie zaczęli budować osady i zajmować się rolnictwem.

R1IPDsH82kuXP

Mapa pokazuje w jaki sposób rozprzestrzeniał się gatunek ludzki na świecie. Wczesne hominidy rozwinęły się na terenie dzisiejszej Europy środkowej i zachodniej oraz południowej a także części Azji. Neandertalczyk żył w północnej i środkowej Afryce oraz w południowo-wschodniej Azji i Oceanii. Homo sapiens pojawił się we wschodniej i południowo-wschodniej Afryce i stamtąd rozpoczął wędrówkę na północ, docierając do Afryki Północnej, potem do Europy Południowej i Środkowej, a potem w stronę Azji i Australii i Nowej Zelandii oraz na kontynent Ameryki Północnej i Południowej. Haomo sapiens rozprzestrzenił się na wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy.

Rewolucja neolityczna

Człowiek przez miliony lat wiódł koczowniczy tryb życia. Przemieszczał się na tereny bogatsze w żywność albo o bardziej sprzyjającym klimacie. Dopiero ok. 10 tys. lat p.n.e. ludzie zaczęli się osiedlać na dłużej w jednym miejscu. Uczyli się hodować zwierzęta oraz uprawiać zboże. Łowiectwo i zbieractwo przestawały być głównym sposobem zdobywania pożywienia. Proces przechodzenia z koczowniczego na osiadły tryb życia trwał ok. 6 tys. lat, do ok. 4000 r. p.n.e. i najszybciej zakończył się na terenie Żyznego PółksiężycaŻyzny PółksiężycŻyznego Półksiężyca. Został nazwany rewolucją neolitycznąrewolucja neolitycznarewolucją neolityczną ze względu na znaczenie i okres, w którym przebiegał.

RXC4g5lhZunT7

Rysunek przedstawia fragment mapy, na której zaznaczono kolorem obszar w kształcie półksiężyca odwróconego wgłębieniem w dół. Na zaznaczonym terenie widać dorzecze wielkiej rzeki, jej ujście do morza oraz rozliczne dopływy.

Epoki prehistoryczneprehistoriaprehistoryczne

Od pojawienia się człowieka do powstania pierwszych cywilizacji upłynęło ponad 2 mln lat. Ten najdłuższy okres w dziejach ludzkości dzieli się na epoki, których nazwy pochodzą od głównego materiału produkcyjnego, z którego wytwarzano np. narzędzia.

Najstarszą jest epoka kamienna, która rozpoczęła się ok. 2,6 mln lat p.n.e. i zakończyła 3500 lat p.n.e. Historycy wyróżnili w niej trzy krótsze okresy. W paleolicie (ok. 2,6 mln – ok. 10 000 p.n.e.) pojawiły się pierwsze hominidy, upowszechniły się prymitywne narzędzia, ludzie zasiedlili obszary poza Afryką oraz nauczyli się rozniecać ogień. W mezolicie (10 000–5000 p.n.e.) człowiek wynalazł łuk i zaczął zakładać okresowe osady. W neolicie (5000–3500 p.n.e.) ludzie przestali wędrować w ciągłym poszukiwaniu miejsc zasobnych w pożywienie, osiedli na stałe oraz zajęli się rolnictwem i hodowlą.

R1Y6qc1ju283V

Zdjęcie przedstawia kamień, którego kawałki odprysnęły, tworząc z jednej ostrą krawędź.

Po epoce kamienia nastąpiła epoka brązu (ok. 3500–1200 r. p.n.e.). Brąz, czyli stop miedzi z cyną (zawartość miedzi wynosi 80–90% wagowych), po raz pierwszy zastosowano na Kaukazie. Stamtąd ok. 3200 r. p.n.e. technologia wytwarzania tego stopu dotarła do Europy Południowej. Z brązu wykonywano narzędzia: motyki, noże, siekiery, sierpy, a także broń (miecze, ostrza do włóczni, groty, części pancerzy) oraz ozdoby.

R15lZEwOAwjf1

Zdjęcie przedstawia eksponat muzealny, którym jest złoty przedmiot w kształcie stożka, ale o niewielkiej różnicy średnicy na całej swojej długości. Przedmiot jest zdobiony geometrycznym ornamentem.

Ostatnią epoką według tego podziału jest trwająca od ok. 1200 r. p.n.e. do dziś epoka żelaza. Żelazo w produkcji zastosowano po raz pierwszy na Bliskim Wschodzie. W Europie żelazo zaczęto najwcześniej stosować na obszarze późniejszej Grecji. Wyroby żelazne były mniej kruche od wytwarzanych z brązu i szybko je wyparły. Produkcję żelaza w innych regionach świata opanowano później, np. w Indiach ok. 500 r. p.n.e., a w Chinach – ok. 200 r. n.e. Tam początek epoki żelaza nastąpił później.

R1YwN96d2iChC

Zdjęcie przedstawia eksponat muzealny w postaci naczynia w kształcie czworonożnego zwierzęcia na którego grzbiecie siedzi jaszczurka z zawiniętym ogonem.

Słownik

Słowa kluczowe

prehistoria, istoty człowiekowate (hominidy), rewolucja neolityczna, epoka kamienna, paleolit, mezolit, neolit, epoka brązu, epoka żelaza, pradzieje, starożytny Wschód, cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu, cywilizacje starożytnego Dalekiego Wschodu

Bibliografia

Wielka historia świata. Tomy 1 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.