Twórczy bunt

Postać Tadeusza Micińskiego (1873–1918) jest z pewnością mniej znana od niż Stanisława Wyspiańskiego, Kazimierza Przerwy‑Tetmajera, Leopolda Staffa czy Jana Kasprowicza. Ten zafascynowany naukami tajemnymi oraz alchemią poeta należał do tej grupy twórców, która za życia wzbudzała wokół niemałe kontrowersje, a wartość dzieła dostrzegły dalsze pokolenia. Utwory Tadeusza Micińskiego inspirowały zarówno krytyków literackich, badaczy literatury, jak i zwykłych miłośników poezji do tego, aby zmienić własne przyzwyczajenia odbiorcze. Teksty poety cytowane są przez środowiska muzycznych subkultur powstałych w latach 70. XX w., a także wystawiane we współczesnych teatrach. Zanim jednak przejdziemy do omawiania jego dzieł, dowiedzmy się, jak kształtowała się osobowość twórcza tego artysty.

R1brsZBmWmOY11
Ilustracja interaktywna przedstawia portret mężczyzny. Mężczyzna pochyla się nad dłonią kobiety, którą trzyma w prawej ręce. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna jest łysy, niewielka ilość włosów jest z tyłu jego głowy. Mężczyzna ubrany jest w ciemne ubranie. Opis punktów znajdującego się na ilustracji: 1. Tadeusz Miciński urodził się w 1873 r. w Łodzi. W lutym 1918 r. został uznany za zamordowanego przez oficerów bolszewickich. Był artystą wszechstronnie wykształconym, o bardzo szerokich zainteresowaniach. W młodości studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim historię i literaturę polską, lecz zraził się konserwatyzmem środowiska, kiedy wokół jego rozprawki dotyczącej pesymizmu w powieści polskiej, w której odnosił się między innymi do Lalki Bolesława Prusa, rozgorzała gwałtowna dyskusja. Dalsze studia realizował w Lipsku i Berlinie. Okres ten zaważył w dużej mierze na jego późniejszych dziełach. 2. W Lipsku Miciński słuchał między innymi wykładów psychologa Wilhelma Wundta, twórcy pierwszego na świecie laboratorium psychologicznego. Na czarno-białej fotografii znajduje się grupa mężczyzn. Jeden z nich siedzi przy niewielkim stole, na którym leżą różne przedmioty. Pięciu mężczyzn stoi obok. Mężczyźni ubrani są w ciemne surduty i białe koszule. Domena publiczna. Wilhelm Wundt z grupą badawczą w 1880 r. Badania niemieckiego naukowca były rewolucyjne i pozwalały na stopniowe wyodrębnienie psychologii jako osobnej dziedziny nauki – wcześniej była ona jedną z gałęzi filozofii. Mimo empirycznego, eksperymentalnego podejścia do ludzkiego życia wewnętrznego, Wundt uznawał duchowy aspekt człowieka i podkreślał znaczenie wolnej woli. To stanowisko podzielał później także Miciński. 3. Podczas studiów w Berlinie artysta zetknął się ze Stanisławem Przybyszewskim, późniejszym przywódcą krakowskiej bohemy artystycznej. Na czarno-białej fotografii znajduje się mężczyzna siedzący na fotelu. Głowa mężczyzny jest spuszczona w dół. Włosy i zarost mężczyzny są gęste i ciemne. Mężczyzna ubrany jest w ciemny surdut i ciemne spodnie. W rękach trzyma niewielką książkę. Domena publiczna. Stanisław Przybyszewski. Znana jest anegdota dotycząca poszukiwań książek w tamtejszej bibliotece. Przybyszewski, aktywny członek berlińskiego środowiska artystycznego, zajmował się lekturą pozycji o tematyce okultystycznej. Zauważył jednak, że ktoś wciąż wypożycza publikacje dotyczące interesujących go kwestii. Tą osobą okazał się właśnie Tadeusz Miciński. Artyści wkrótce zaprzyjaźnili się i współdzielili lekturowe pasje. 4. W późniejszych latach Miciński związał się z rosyjskim Bractwem Pracy. Stowarzyszenie wyznawało poglądy zbliżone do tołstoizmu – doktryny wywiedzionej z pism rosyjskiego pisarza Lwa Tołstoja, który dążył do stworzenia na podstawie Ewangelii doskonałego systemu etycznego mającego zapewnić ludziom zbawienie na ziemi. Miciński zamierzał później założyć podobną wspólnotę o nazwie Zakon Braci Słonecznych. Z czasem jego działania zbliżyły go jednak do polityki. Był zwolennikiem przekonania, że Polska może odzyskać byt państwowy dzięki pomocy Rosji. W czasie I wojny światowej przebywał w Moskwie, gdzie agitował na rzecz rodaków podczas wieców politycznych. Czarno-biała fotografia przedstawia fragment ulicy. Na ulicy znajduje się tłum idących ludzi. Na drugim planie po lewej stronie znajduje się zabudowa miejska. Po prawej stronie znajduje się słup trakcyjny. Zdjęcie zostało zrobione w zimie. Domena publiczna. Pierwsza demonstracja rewolucyjnych strażaków. Moskwa. 14 marca 1917 r., fot. Pyotr Novitsky.
Stanisław Ignacy Witkiewicz, Portret Tadeusza Micińskiego, pochylonego nad ręką kobiecą, 1917
Źródło: domena publiczna.

Zainteresowaniom Micińskiego wtórowała jego twórczość literacka. W debiutanckim tomie poetyckim W mroku gwiazd wydanym w 1902 roku poeta wyraził postawę skrajnie indywidualistyczną. Posługiwał się szeroką metaforyką zaczerpniętą z mitologii greckiej, kultury chrześcijańskiej, wierzeń słowiańskich, religii Wschodu, gnozygnozagnozy, ezoterykiezoterykaezoterykiokultyzmuokultyzmokultyzmu, a także historii. Jego artystyczna wizja wpisywała się w hasło „sztuki dla sztuki” – oderwanej od spraw społecznych, skupionej na wewnętrznych przeżyciach twórcy.

R142UUpxBuHDz1
Ta sztuka fascynuje zabiegiem formalnym, który jest wpisany w tekst. Wszystko, co widz może zobaczyć na scenie, rozgrywa się w głowie umierającego księcia Józefa Poniatowskiego. Widzimy obrazy z życia księcia od okresu jego młodości, aż do śmierci - mówił podczas próby prasowej Klata.
Źródło: Teatr Polski we Wrocławiu, Plakat do sztuki teatralnej w reż. Jana Klaty Termopile polskie, tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Miciński był również autorem sztuk teatralnych. Akcję swoich dzieł osadzał w różnych realiach historycznych: dramat Kniaź Patiomkin dotyczył rewolucji rosyjskiej 1905 r., z kolei utwór W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu opierał się na historii życia okrutnej bizantyjskiej cesarzowej. W Termopilach polskich Miciński skoncentrował się natomiast na wydarzeniach z czasów rozbiorów Polski. We wszystkich tych sztukach dawał wyraz swoim duchowym ideałom, które przybierały kształt coraz bardziej konkretnych postulatów wewnętrznej odnowy człowieka. Podobnie działo się w prozie, która stała się z czasem główną domeną twórczości artysty.

Powieści Micińskiego określa się mianem „powieści inicjacyjnych”. W NietocieXiędzu Fauście główny bohater przechodzi przez kolejne stopnie wtajemniczenia duchowego, prowadzony przez maga‑mędrca. Utwory te zyskały także miano „powieści‑worków”, ponieważ są to dzieła niejednorodne stylistycznie: obok narracji fabularnej zawierają elementy eseju, wykładu filozoficznego oraz liczne dygresje na tematy dotyczące psychologii, biologii, a także mistycyzmu i gnozy.

W ostatnich latach życia, w czasie I wojny światowej, Miciński – nie znajdując zrozumienia dla swoich dzieł literackiej – zwrócił się ku publicystyce.

Jedność przeciwieństw

Aby lepiej zrozumieć współwystępowanie w utworach Micińskiego tak różnorodnych wpływów, należy odczytać jego spuściznę za pomocą kategorii zwanej coincidentia oppositorum, oznaczającej „jedność przeciwieństw”. Pozorny chaos tej poezji wynika z próby odzwierciedlenia sprzeczności w życiu wewnętrznym człowieka. Ważnymi inspiracjami była dla Micińskiego filozofia buddyjska, a także myśl Arthura Schopenhauera oraz Fryderyka Nietzschego, które postulowały wyjście poza klasyczny podział świata na dobro i zło, prawdę i fantazję. Dla autora W mroku gwiazd przywoływane postaci są maskami, pod którymi poeta ukrywa rzeczywistość psychiczną i duchową. Twórczość Micińskiego jest projekcją zderzających się ze sobą niespójnych myśli, podświadomie dręczących człowieka. Z tego względu poezja ta wpisuje się w konwencję młodopolskiego symbolizmusymbolizmsymbolizmu.

R16Mxb0gUtqFS1
Obraz przedstawia grupę kobiet uczestniczących w sabacie czarownic. Głównymi postaciami na obrazie są: czarny kozioł, znajdujący się po lewej stronie obrazu oraz siedząca na krześle po prawej stronie obrazu kobieta. Obok kozła znajduje się jedyna kobieta ubrana na biało - jest to nowicjuszka. Kobieta ta zwrócona jest twarzą do kobiety w czerni siedzącej po prawej stronie. Twarze zebranych na obrazie przypominają pyski zwierząt lub czaszki. Kolorami dominującymi na obrazie są czerń, ochra, brąz i biel.
Francisco Goya, Sabat czarownic, 1819–1823
Źródło: domena publiczna.

Jednocześnie częste stosowanie opozycji: góra‑dół, ekstaza‑cierpienie, Chrystus‑Lucyfer, a także sięganie po jaskrawe środki wyrazu zbliżają Micińskiego do ekspresjonizmuekspresjonizm ekspresjonizmu. Wyobraźnię poetycką artysty organizuje figura oksymoronuoksymoronoksymoronu, dzięki czemu występują w niej tak liczne i osobliwe kontrasty. Ponadto cechuje ją skłonność do hiperbolihiperbola hiperboli i silnych środków wyrazu, czego przykładem jest między innymi wiersz Samobójca:

Tadeusz Miciński Samobójca

Biją w mą czaszkę, jak w dzwon, głuche grzmoty
i krwawa ręka pisze mi przekleństwo. 
Ja wybierając los mój, wybrałem szaleństwo
i porzuciłem raj i zeszłem w czarne groty. 
I płynę w mrok – i wiem, że oto zgasnę, 
jako pęknięte słońce. W imię Ojca, Syna! 
Mam w sercu głaz, a tu głębina –  
jam tułacz – ale będę miał królestwo własne.
Ta lufa zimna – lecz ogień gorący –
dobry to ogień, co ucisza serce –
na górach wschodzi blask błogosławiący
me wrogi i płaszcza królewskiego ździerce. 
Jako pelikan – krwi mojej żywicą
karmiłem – nicość! – a dzieci me z głodu
umarły – a moja Matka niewolnicą
obraca w żarnach krew i łzy narodu. 
Wezmę mój pług – ja Piastów pogrobowiec –
ja dumny kneź – zaoram ziemię czarną –
i będą iskry iść – jak złote ziarno. 
– A na Łomnicy – strzaskam z porfiru grobowiec
i wyjmę moje serce…

2 Źródło: Tadeusz Miciński, Samobójca, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. W. Gutowski, Kraków 1999, s. 145–146.

Takie podejście do sztuki wynikało z założenia, że na życie człowieka składa się szereg różnorodnych doświadczeń. Skłonności do buntu towarzyszy pokora, obok grzechu występuje świętość, a oprócz bólu istnienia dane są nam także chwile wewnętrznego olśnienia. Dlatego też na gruncie literatury Miciński prezentował nietypową postawę łączącą skrajny indywidualizm i sprzeciw dla odgórnych nakazów z potrzebą miłosierdzia i ofiary poniesionej dla zbawienia bliźnich.

Słownik

cyganeria (bohema)
cyganeria (bohema)

określenie środowiska artystycznego charakteryzującego się niekonwencjonalnym stylem życia, pogardą dla obyczajowości ogółu społeczeństwa, spędzającego czas na tworzeniu sztuki oraz zabawach

ekspresjonizm
ekspresjonizm

(łac. expressio – wyraz, wyrażenie) – kierunek w sztuce, który rozwinął się na początku XX wieku, zainspirowany głównie twórczością artystów niemieckich; skupiał się na poszukiwaniu wyrazu dla silnych wewnętrznych przeżyć emocjonalnych, poruszał tematykę duchową, metafizyczną; utwory ekspresjonistyczne charakteryzował indywidualizm, hiperboliczny styl, radykalne rozdzielenie sfery ducha i materii

ezoteryka
ezoteryka

wiedza dostępna tylko dla wtajemniczonych

gnoza
gnoza

(gr. gnṓsis – wiedza, poznanie) – swoisty rodzaj wiedzy uzyskanej z poznania opartego na intuicji i kontemplacji w odróżnieniu od wiedzy wynikającej z uczenia się i doświadczenia zmysłowego; pojęcie oznaczające wiedzę mającą pochodzić z pozaintelektualnej intuicji uzyskiwanej przez wewnętrzne oświecenie lub wtajemniczenie; według gnostyków wiedza, i której mowa, zastępuje zarówno wiarę religijną, jak i naturalne poznanie ludzkie

hiperbola
hiperbola

(łac. superlatio) – środek stylistyczny polegający na zamierzonym wyolbrzymieniu w opisie jakiejś rzeczy, zjawiska

mistycyzm
mistycyzm

(gr. mystikós) – termin określający różnorodne przeżycia religijne oparte na indywidualnej więzi z rzeczywistością pozazmysłową, Bogiem

oksymoron
oksymoron

(gr. oksýmōros, od oksýs – ostry, mōros – tępy) – środek stylistyczny polegający na zestawieniu wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu

okultyzm
okultyzm

(łac. occulere – skrywać) – „wiedza tajemna” o ukrytych dla zmysłów fizycznych i intelektu istotach, potencjalnościach i mocach istniejących w świecie duchowym, w kosmosie i w człowieku oraz o transracjonalnych zdolnościach człowieka umożliwiających mu poznawanie ich i opanowywanie; także praktyka ćwiczeniowo‑medytacyjna i magiczna oparta na tej wiedzy; jako synonim ezoteryki, nazwa „okultyzm” jest często używana w sensie pejoratywnym

powieść inicjacyjna
powieść inicjacyjna

rodzaj utworu powieściowego, w którym zostaje ukazany proces dojrzewania głównego bohatera, a kolejne etapy rozwoju zbliżają go do pełni dorosłości. Termin używany również w odniesieniu do powieści dotyczących wtajemniczenia duchowego

powieść‑worek
powieść‑worek

pojęcie zaproponowane przez Stanisława Ignacego Witkiewicza na określenie utworów powieściowych (m.in. Tadeusza Micińskiego i swoich własnych), w których współwystępują obok siebie różne rodzaje form prozatorskiej wypowiedzi: narracja fabularna, publicystyka, wykład filozoficzny, rozważania naukowe itd.

symbolizm
symbolizm

(gr. sýmbolon – symbol)– kierunek w sztuce zapoczątkowany przez poetów francuskich w II połowie XIX wieku, zakładający rezygnację z bezpośredniego opisu emocji, opierający się na sugerowaniu wzruszeń i nastrojów, operujący wieloznacznymi symbolami w celu wyrażenia treści, które nie mają jednoznacznego określenia w systemie językowym