Twórczy bunt

Postać Tadeusza Micińskiego (1873–1918) jest z pewnością mniej znana od niż Stanisława Wyspiańskiego, Kazimierza Przerwy‑Tetmajera, Leopolda Staffa czy Jana Kasprowicza. Ten zafascynowany naukami tajemnymi oraz alchemią poeta należał do tej grupy twórców, która za życia wzbudzała wokół niemałe kontrowersje, a wartość dzieła dostrzegły dalsze pokolenia. Utwory Tadeusza Micińskiego inspirowały zarówno krytyków literackich, badaczy literatury, jak i zwykłych miłośników poezji do tego, aby zmienić własne przyzwyczajenia odbiorcze. Teksty poety cytowane są przez środowiska muzycznych subkultur powstałych w latach 70. XX w., a także wystawiane we współczesnych teatrach. Zanim jednak przejdziemy do omawiania jego dzieł, dowiedzmy się, jak kształtowała się osobowość twórcza tego artysty.

Zainteresowaniom Micińskiego wtórowała jego twórczość literacka. W debiutanckim tomie poetyckim W mroku gwiazd wydanym w 1902 roku poeta wyraził postawę skrajnie indywidualistyczną. Posługiwał się szeroką metaforyką zaczerpniętą z mitologii greckiej, kultury chrześcijańskiej, wierzeń słowiańskich, religii Wschodu, gnozygnozagnozy, ezoterykiezoterykaezoteryki i okultyzmuokultyzmokultyzmu, a także historii. Jego artystyczna wizja wpisywała się w hasło „sztuki dla sztuki” – oderwanej od spraw społecznych, skupionej na wewnętrznych przeżyciach twórcy.

R142UUpxBuHDz1

Ilustracja przedstawia plakat sztuki teatralnej. Głównym elementem plakatu jest skórzany koń gimnastyczny. Do jego uchwytów przyczepione są rękawice bokserskie: po lewej stronie biała, po prawej czerwona. Pomiędzy leży sterta papierów, na której znajduje się teatralna lornetka. W tle, po prawej stronie wisi worek pięściarski. Tekst na plakacie: Teatr Polski Wrocław, Tadeusz Miciński, Termopile Polskie. Opracowanie tekstu i reżyseria: Jan Klata. Na dole plakatu: premiera 3 maja 2014. Scena imienia Jerzego Grzegorzewskiego.

Miciński był również autorem sztuk teatralnych. Akcję swoich dzieł osadzał w różnych realiach historycznych: dramat Kniaź Patiomkin dotyczył rewolucji rosyjskiej 1905 r., z kolei utwór W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu opierał się na historii życia okrutnej bizantyjskiej cesarzowej. W Termopilach polskich Miciński skoncentrował się natomiast na wydarzeniach z czasów rozbiorów Polski. We wszystkich tych sztukach dawał wyraz swoim duchowym ideałom, które przybierały kształt coraz bardziej konkretnych postulatów wewnętrznej odnowy człowieka. Podobnie działo się w prozie, która stała się z czasem główną domeną twórczości artysty.

Powieści Micińskiego określa się mianem „powieści inicjacyjnych”. W Nietocie i Xiędzu Fauście główny bohater przechodzi przez kolejne stopnie wtajemniczenia duchowego, prowadzony przez maga‑mędrca. Utwory te zyskały także miano „powieści‑worków”, ponieważ są to dzieła niejednorodne stylistycznie: obok narracji fabularnej zawierają elementy eseju, wykładu filozoficznego oraz liczne dygresje na tematy dotyczące psychologii, biologii, a także mistycyzmu i gnozy.

W ostatnich latach życia, w czasie I wojny światowej, Miciński – nie znajdując zrozumienia dla swoich dzieł literackiej – zwrócił się ku publicystyce.

Jedność przeciwieństw

Aby lepiej zrozumieć współwystępowanie w utworach Micińskiego tak różnorodnych wpływów, należy odczytać jego spuściznę za pomocą kategorii zwanej coincidentia oppositorum, oznaczającej „jedność przeciwieństw”. Pozorny chaos tej poezji wynika z próby odzwierciedlenia sprzeczności w życiu wewnętrznym człowieka. Ważnymi inspiracjami była dla Micińskiego filozofia buddyjska, a także myśl Arthura Schopenhauera oraz Fryderyka Nietzschego, które postulowały wyjście poza klasyczny podział świata na dobro i zło, prawdę i fantazję. Dla autora W mroku gwiazd przywoływane postaci są maskami, pod którymi poeta ukrywa rzeczywistość psychiczną i duchową. Twórczość Micińskiego jest projekcją zderzających się ze sobą niespójnych myśli, podświadomie dręczących człowieka. Z tego względu poezja ta wpisuje się w konwencję młodopolskiego symbolizmusymbolizmsymbolizmu.

Jednocześnie częste stosowanie opozycji: góra‑dół, ekstaza‑cierpienie, Chrystus‑Lucyfer, a także sięganie po jaskrawe środki wyrazu zbliżają Micińskiego do ekspresjonizmuekspresjonizm ekspresjonizmu. Wyobraźnię poetycką artysty organizuje figura oksymoronuoksymoronoksymoronu, dzięki czemu występują w niej tak liczne i osobliwe kontrasty. Ponadto cechuje ją skłonność do hiperbolihiperbola hiperboli i silnych środków wyrazu, czego przykładem jest między innymi wiersz Samobójca:

Takie podejście do sztuki wynikało z założenia, że na życie człowieka składa się szereg różnorodnych doświadczeń. Skłonności do buntu towarzyszy pokora, obok grzechu występuje świętość, a oprócz bólu istnienia dane są nam także chwile wewnętrznego olśnienia. Dlatego też na gruncie literatury Miciński prezentował nietypową postawę łączącą skrajny indywidualizm i sprzeciw dla odgórnych nakazów z potrzebą miłosierdzia i ofiary poniesionej dla zbawienia bliźnich.

Słownik