Przeczytaj
Lądolody powstają powyżej granicy wieloletniego śniegu, w miejscu, gdzie więcej śniegu przybywa niż topnieje. Tam właśnie zachodzi stopniowe gromadzenie się śniegu oraz jego transformacja w firn, lód firnowy oraz finalnie w lód lodowcowy. Na obszarze pokrytym lądolodem w wyniku jego poruszania się dochodzi do niszczącej działalności w wyniku procesu: detersji, detrakcji i egzaracji.
Działalność niszcząca lądolodów
Jak zapewne wiesz, lądolody mogą w różny sposób oddziaływać na podłoże skalne. Dla przypomnienia wymieńmy trzy główne formy ich działalności: erozyjną, transportującą i akumulacyjną. Skupimy się na pierwszej z wymienionych.
Lądolód, będąc w ruchu, zdziera wierzchnią warstwę podłoża, wyrywa okruchy skalne, jak również wygładza powierzchnię. Współcześnie występują na Ziemi trzy lądolody – grenlandzki, antarktyczny i lądolód z Patagonii (ok. 17 tys. km²). Jednak wyniki działalności lądolodów najlepiej są widoczne na obszarach, które stosunkowo niedawno (z geologicznego punktu widzenia) były nimi objęte. Dobrym przykładem jest obszar północnej części Europy (lądolód skandynawski) i Ameryki Północnej (lądolód laurentyński).
Siłę erozyjną lądolodu możemy sobie wyobrazić, obserwując ogromną ilość materiału skalnego, jaki pozostawił w naszym kraju. Należy zdawać sobie sprawę, że został on przetransportowany setki kilometrów (najczęściej z obszaru Skandynawii). Jednym z lepszych przykładów siły erozyjnej lądolodu skandynawskiego w Polsce jest kra lodowcowakra lodowcowa (nazywana krą jurajską), znajdująca się w okolicach Łukowa na Podlasiu. Jej wymiary to 1500 na 600 metrów, a maksymalna miąższość wynosi 28 metrów.
Dlaczego lądolody „płyną”, a nie „zsuwają się”?
Pod wpływem zmian ciśnienia kolejne etapy rozmarzania i zamarzania w lądolodzie, przy współudziale tarcia, powodują, że lód zaczyna zachowywać się jak ciało plastyczne i dlatego mówimy o „płynięciu”, a nie „zsuwaniu się” lądolodu.
Erozyjna działalność lądolodów
Możemy wyróżnić trzy główne rodzaje erozyjnej działalności lądolodów:
detersja,
detrakcja,
egzaracja.
Detersja to wygładzanie, szlifowanie i polerowanie podłoża skalnego za pomocą materiału morenowego znajdującego się w stopie lodowca. W wygładzaniu największą rolę odgrywa materiał piaszczysto‑gliniasty. Wygładzanie i polerowanie trwa tak długo, jak porusza się lądolód, przez co wszelkie nierówności podłoża stykające się z powierzchnią spągową lądolodu podlegają tym procesom wielokrotnie.
O detrakcji mówimy w przypadku wyrywania bloków i głazów z podłoża skalnego. Proces ten zachodzi przy współudziale zamrozuzamrozu. Z powodu wielkiego ciśnienia i tarcia w szczelinach lądolodu pojawia się bardzo przechłodzona woda, która wnika w szczeliny podłoża, gdzie zamarza. Jak wiesz, zamarzając, woda zwiększa swoją objętość, przez co wysadza do góry bloki i głazy przymarznięte do spągu lądolodu. Tym samym następuje wzbogacenie moreny dennej kolejnym materiałem.
Z egzaracją mamy do czynienia w przypadku zdzierania materiału różnego pochodzenia przez czoło nasuwającego się lądolodu. Prócz zdzierania pokrywy zwietrzelinowej następuje także odkuwanie, przesuwanie, nasuwanie i fałdowanie osadów młodszych od bardziej zwięzłego podłoża. Odkuwanie i przesuwanie przybiera niekiedy bardzo duże rozmiary, gdyż obejmuje całe pakiety skalne o długości do kilkuset metrów.
Formy erozyjnej działalności glacjalnej
Skutkiem erozyjnej działalności lądolodów są różne formy terenu. Jedną z takich form są wygłady lodowcowe, będące doskonale ogładzonymi powierzchniami skalnymi. W zależności od odporności skał i ich uszczelnienia przyjmują one formę wklęsłą lub wypukłą. Formy te są powszechne na terenie Finlandii, południowej Szwecji i Szkocji.
Bardzo twarde, ostrokrawędziste bloki i okruchy skał nacinają i rysują wypolerowane uprzednio przez lądolód powierzchnie, tworząc tzw. rysy lodowcowe. Mają one przebieg zgodny z kierunkiem ruchu lodowca. Rysy lodowcowe mogą powstać także na głazach przemieszczanych w obrębie moreny dennej.
Zbliżone pochodzenie mają zadziory lodowcowe będące płytkimi, sierpowatymi zagłębieniami. Powstają w następstwie kruszenia i odrywania odłamków skalnych pod wpływem nacisku bloków transportowanych w lodzie.
W dużych skupiskach skalnych występują niekiedy mutony, zwane także barańcami, bochnami skalnymi lub baranimi łbami. Są to podłużne garby i pagórki o dobrze ogładzonej powierzchni. Mają różną wielkość – od kilku do nawet kilkuset metrów. Charakteryzują się asymetrycznym profilem podłużnym. Strona proksymalna, czyli ta wystawiona na bezpośrednią działalność lodowca, ma powierzchnię doskonale ogładzoną i unosi się łagodnie ku kulminacji. Przeciwna strona (dystalna) opada urwiskiem lub ogładzonym stokiem.
Słownik
często olbrzymi płat lub blok skalny, który został wyrwany z podłoża przez przemieszczający się lądolód i zdeponowany nawet kilkaset kilometrów dalej
przymarznięta do spągu lodowca masa gliniasto‑gruzowa, pochodząca z niszczenia podłoża skalnego; po ustąpieniu lodowca odsłonięta morena denna ma postać lekko falistej równiny; stanowi charakterystyczny element krajobrazu Niżu Środkowoeuropejskiego
zarysowana i wygładzona na skutek egzaracji powierzchnia skały
powierzchnia skalna wygładzona wskutek mechanicznej działalności lodowca
jeden z rodzajów wietrzenia mechanicznego, który na skutek działania ciśnienia powstałego w następstwie wielokrotnego zamarzania i rozmarzania wody znajdującej się w szczelinach skał rozsadza je lub rozkrusza