Przeczytaj
Prowincje
Termin provincia (l.mn. provinciae) pierwotnie oznaczał zakres działalności urzędnika i powierzone mu zadania. W przypadku konsulówkonsulów prowincją było prowadzenie wojny, siłą rzeczy na określonym terenie; z kolei prowincją pretorówpretorów było zajmowanie się sprawami sądowymi w Rzymie. Innymi słowy, termin ten nie był związany z terytorium, ale z osobą. Tereny poza Italią podbite przez Rzym zaczęto nazywać prowincjami właśnie dlatego, że na ich obszarze działał urzędnik mający wykonywać określone zadania. Tereny te traktowano jako praedia populi Romani, czyli „zdobycze ludu rzymskiego”. Ich mieszkańcy nie musieli dostarczać oddziałów wojskowych, ale byli zobowiązani do tributumtributum i wielu innych ciężarów na rzecz zarządzających nimi urzędników (np. konieczności fundowania drogich upominków, aby zyskać ich przychylność).
Początkowo namiestnikami zostawali pretorzy, których liczbę zwiększano wraz z kolejnymi podbojami Rzymu (w 227 r. p.n.e. do czterech; w 197 r. p.n.e. do sześciu; w 82 r. p.n.e. do ośmiu). Z czasem zarząd prowincji zaczęto powierzać także konsulom, zwłaszcza na tych terenach, które wymagały prowadzenia wojen. Namiestnicy mieli do dyspozycji kwestorówkwestorów. Zajmowali się oni ściąganiem podatków i zarządzaniem finansami, korzystając przy tym często z usług publikanówpublikanów. Namiestników w obowiązkach odciążali również wyznaczani przez senat legacilegaci. Udział w administrowaniu prowincją mieli także młodzi arystokraci, którzy chcieli zdobyć doświadczenie w administracji i w ten sposób rozpocząć karierę polityczną, oraz prywatni niewolnicy namiestnika.
Sprawowanie urzędu oraz nadużycia
Władza namiestników w prowincjach była z początku nieograniczona. Ich imperiumimperium obejmowało sprawy wojskowe, administrację, jurysdykcję i kwestie finansowe. Byli oni też nieusuwalni aż do momentu przybycia następcy, a podczas pełnienia urzędu nie można było ich pociągnąć do odpowiedzialności. Brak jakiejkolwiek kontroli prowadził do łupienia prowincji na niewyobrażalną skalę. Lucjusz Emiliusz Paulus, zdobywca Macedonii w 168 r. p.n.e., miał opinię człowieka ubogiego. Po śmierci pozostawił majątek o wartości 360 tys. denarówdenarów; tymczasem roczny żołd legionisty wynosił wówczas 108 denarów, co pokazuje stopień bogactwa, jakie gromadzili w ten (i inny, głównie dzięki zyskom, jakie przynosiły im wielkie majątki ziemskie) sposób rzymscy arystokraci.
Coraz częściej w Rzymie pojawiali się przedstawiciele ograbionych miast i ludów prowincji, starając się znaleźć w nim sprawiedliwość. W połowie II w. p.n.e. procesy o „zdzierstwa” (jak mawiali sami Rzymianie, używając słowa repetundae) były na porządku dziennym, dlatego w 149 r. p.n.e. postanowiono utworzyć specjalny trybunał mający sądzić sprawy nadużyć w prowincjach. Nie poprawił on jednak sytuacji prowincji, ponieważ wśród sędziów zasiadali często sami byli namiestnicy, którzy nie chcieli skazywać swoich kolegów „po fachu”. Zdzierstwa w prowincji stały się przestępstwem dopiero w 123 r. p.n.e., dzięki staraniom młodszego z braci Grakchów, Gajusza. Ustalenie zasad kierowania prowincjami ostatecznie nastąpiło dopiero w czasach cesarstwa.
Rola senatu
Wraz z rozwojem terytorialnym państwa rzymskiego i pojawianiem się kolejnych prowincji rosła rola senatu. Pierwotnie stanowił on radę doradczą urzędników sprawujących realną władzę. Był zwoływany przez konsula, pretora lub dyktatoradyktatora, aby przedyskutować pewną sprawę, którą musiał się zająć urzędnik. W trakcie debaty senat przedstawiał swoją opinię, czasem podejmował uchwałę, ale urzędnik nie był nią związany. Wojny prowadzone z dala od Rzymu i nieobecność najważniejszych urzędników w mieście powodowały wzrost znaczenia izby. Senat wziął na siebie ciężar koordynowania wysiłku militarnego poprzez kontrolę nad skarbcem: to senatorzy przydzielali urzędnikom odpowiednie fundusze, co zmniejszało rolę kwestorów. Wraz z powstaniem prowincji senat uzyskał dodatkowe uprawnienia:
wyznaczał urzędnikom tereny, na których mieli działać;
określał wielkość armii, które mogli oni zaciągnąć (bo kontrolował skarbiec);
wydłużał czas, w którym urzędnicy mogli pełnić swój urząd (z zasady był to wyłącznie rok), aby dokończyli zaczęte obowiązki, a najczęściej doprowadzili wojnę do końca; takich urzędników z przedłużonymi uprawnieniami nazywano prokonsulami albo propretorami;
prowadził politykę zagraniczną państwa: przyjmował posłów, zatwierdzał (lub nie) układy, które w imieniu republiki z innymi państwami zawierali urzędnicy, podejmował decyzję o wojnie i pokoju.
Innymi słowy w senacie zapadały decyzje kluczowe dla funkcjonowania całego imperium.
Słownik
(łac. denarius) srebrna moneta rzymska bita od połowy III w. p.n.e.
(łac. dictator) urzędnik rzymski powoływany w wyjątkowej dla państwa sytuacji, któremu przekazywano nieograniczoną władzę na sześć miesięcy
(łac.) władza, którą dysponowali dyktatorzy, konsulowie i pretorzy; z czasem termin imperium nabrał innego znaczenia – władzy nad podbitymi ludami, w okresie cesarstwa był używany na określenie całego państwa: Imperium Romanum
(łac. consul) najwyższy urzędnik republiki rzymskiej. Konsulów było dwóch. Dowodzili armią rzymską, zwoływali posiedzenia senatu i zgromadzenia ludowe
(łac. quaestor) urzędnik pierwotnie zarządzający skarbem państwa, kasą armii, rozdziałem łupów, finansami w prowincjach; z początku było ich dwóch, od 421 r. p.n.e. – czterech
(łac. legati) tu: urzędnicy, którzy pełnili funkcje wojskowe i poselskie w prowincji wedle dyspozycji namiestnik
(łac. praetor) drugi najwyższy po konsulu urzędnik republikańskiego Rzymu, odpowiedzialny za władzę sądowniczą; początkowo pretor był jeden, od 241 r. p.n.e. wybierano dwóch: pretora miejskiego (praetor urbanus), do prowadzenia spraw sądowych między obywatelami, i pretora zajmującego się sprawami między obywatelami a cudzoziemcami albo między samymi cudzoziemcami (praetor peregrinus); po powstaniu prowincji powierzono im zarząd na nimi
(łac. publicani) wykonawcy zadań publicznych (łac. publica – dobra publiczne), w praktyce dzierżawcy podatków i innych dochodów państwowych, zajmowali się także budową gmachów publicznych i dostaw dla armii na koszt państwa; w prowincjach byli szczególnie uciążliwi dla miejscowej ludności z uwagi na system ściągania podatków: publikanie wpłacali z góry do skarbca państwowego wyznaczoną sumę podatków, a później ściągali od mieszkańców prowincji jej wielokrotność, często stosując szantaż, groźby i przemoc
(łac.) podatek, pierwotnie płacony przez obywateli rzymskich na cele wojskowe; od 167 r. p.n.e. po podboju Macedonii z powodu wielkiego napływu bogactw do skarbca państwowego został zniesiony, tributa (l.mn. od tributum) płacone przez mieszkańców były różnego rodzaju i różniły się w zależności od prowincji, do najczęstszych należały 1/10 plonów i podatek od gruntu
Słowa kluczowe
Rzym, imperium, prowincja, senat, tributum, publikanie, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
M. Beard, SPQR. Historia starożytnego Rzymu, tłum. N. Radomski, Poznań 2016.
M. Crawford, Rzym w okresie republiki, tłum. J. Rohoziński, Warszawa 2004.
M. Jaczynowska, M. Pawlak, Starożytny Rzym, Warszawa 2011.
Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.
A. Ziółkowski, Historia powszechna: starożytność, Warszawa 2010.
A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2004.