Idea praw człowieka

Idea praw człowiekaprawa człowiekapraw człowieka opiera się na założeniu, że każdemu człowiekowi przysługują określone prawa, których podstawą jest przyrodzona godność człowieka oraz uznanie równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej.

Prawa człowieka są:

• powszechne – przysługują wszystkim ludziom, bez względu na narodowość, wiek, płeć czy rasę;

• przyrodzone – ich posiadanie wynika z faktu bycia człowiekiem, nabywamy je z chwilą urodzenia się;

• niezbywalne – nikt nam ich nie może odebrać, sami też nie możemy się ich zrzec;

• nienaruszalne – co oznacza, że nikt nie powinien ich naruszać czy łamać, żadna władza nie może nam ich odebrać czy ograniczyć;

• naturalne – prawa człowieka obowiązują, nawet jeśli władza w danym państwie ich nie uznaje, bo opierają się one na prawie naturalnym;

• niepodzielne – nie można ich dzielić, stanowią integralną całość, której ochronę powinno zagwarantować państwo.

Geneza praw człowieka

Poszukiwanie genezy praw człowieka wymaga cofnięcia się do czasów starożytnej Grecji, gdzie obowiązywała zasada, że wolność człowieka jest jego naturalnym prawem. Oczywiście dotyczyło to wyłącznie obywateli (wolnych mężczyzn, urodzonych z rodziców – obywateli) greckich polis. Należy pamiętać, że osoby, które nie były obywatelami, miały ograniczone prawa, zaś niewolnicy byli ich całkowicie pozbawieni. Pierwsi temat praw człowieka poruszyli filozofowie stoiccystoicyzmstoiccy i sofiścisofiścisofiści, którzy wprowadzili odróżnienie między prawami naturalnymi a tymi, które stanowią władze. Stoikom zawdzięczamy ukształtowanie się idei podstawowych praw człowieka, takich jak niezależność od państwa, wolność, prawo do samodecydowania, wynikających z godności ludzkiej. Uznali oni, że prawa te są przyrodzone i nienaruszalne.

Ważną rolę we wczesnym rozwoju idei praw człowieka odegrało również chrześcijaństwo. Filozofia chrześcijańska, zgodnie z którą człowiek został stworzony na podobieństwo Boga, a więc ze względu na tę boską cząstkę zasługuje na szacunek, spójna była w tej kwestii z ideą praw człowieka.

Czasy średniowiecza

Do antycznych rozważań na temat praw człowieka nawiązywała średniowieczna filozofia chrześcijańska, która wychodziła z założenia, że człowiek jako twór Boga, stworzony na jego podobieństwo, posiada część boskiej natury. Pierwszym dokumentem, w którym zwrócono uwagę na prawa człowieka, była Wielka Karta Swobód wydana w Anglii w 1215 r. przez króla Jana bez Ziemi. Gwarantowała ona, że nikt nie może być pojmany, uwięziony lub pozbawiony majątku bez legalnie wydanego wyroku sądowego. Tym samym ukrócona została samowola władcy, który został zmuszony do przestrzegania prawa.

R1RXx5MjODOu0

Ilustracja przedstawia starą, pożółkłą kartę z zapisanym odręcznie tekstem w języku łacińskim.

Innym przejawem idei praw człowieka było ogłoszenie przez Pawła Włodkowica poglądu o wojnie sprawiedliwej, która głosiła idee tolerancji dla heretyków i niewiernych.

Swoistym przedłużeniem Wielkiej Karty Swobód na ziemiach średniowiecznej Polski była zasada neminem captivabimus nisi iure victum (nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego), która gwarantowała nietykalność osobistą szlachcie na mocy przywileju jedlneńsko‑krakowskiego z lat 1430–1433.

Na drodze ku oświeceniu

Wiek XVII przyniósł wzrost zainteresowania prawami człowieka, co było szczególnie widoczne w Anglii, w której w 1679 r. uchwalony został Habeas Corpus Act gwarantujący wolność wszystkim poddanym. W 1689 r. w ustawie Bill of Rights zapisano prawa i wolności obywateli Anglii. Myśliciele, tacy jak John Milton i John Locke uważali, że prawa naturalne są niezbywalne i nierozłącznie związane z istotą człowieczeństwa. Z rozważań Locka, zawartych w Dwóch traktatach o rządzie z 1690 r., wynika, że człowiek ma prawo do oporu wobec władzy, która łamie zawartą ze społeczeństwem umowę społeczną, naruszając jego prawa. Dalsze rozważania na ten temat spisał Jean‑Jacques Rousseau, który stwierdził, że umowa społeczna jest podstawą wolności i równości obywateli oraz zabezpieczeniem ich przed jakimikolwiek nadużyciami władzy.

Czas XVIII‑wiecznych rewolucji

W XVIII w. doszło do dwóch rewolucji, które zmieniły całkowicie spojrzenie na prawa człowieka. Jest to wojna amerykańska, która doprowadziła do uchwalenia Deklaracji niepodległości z 1776 r., uznającej prawa naturalne za niezbywalne, których rząd musi przestrzegać, oraz powstania Stanów Zjednoczonych. Deklaracja uznała prawo obywateli do oporu wobec władzy, która naruszałaby jej postanowienia. Dopełnieniem tych przemian było uchwalenie 17 września 1787 r. Konstytucji Stanów Zjednoczonych (weszła w życie w 1789 r.) oraz jednych z pierwszych poprawek do niej, w których znalazły się gwarancje wolności obywatelskich w postaci wolności, prawa do procesu, wolności słowa i religii, prawa do petycji i pokojowych zgromadzeń (I poprawka) oraz gwarancje nietykalności osobistej (IV poprawka). Drugą rewolucją była Wielka Rewolucja Francuska, w wyniku której Konstytuanta uchwaliła 26 sierpnia 1789 r. Deklarację praw człowieka i obywatela – pierwszy kompleksowy dokument zawierający prawa człowieka. W Deklaracji uznano, że prawa człowieka są naturalne, niezbywalne i święte.

RKrMProVMPdj8

Ilustracja przedstawia dwie kamienne tablice z zapisanym złotymi literami tekstem w języku francuskim. Na górze siedzą dwie postaci kobiece: po prawej skrzydlaty anioł, a po lewej kobieta zrywająca łańcuchy. Wyżej wśród chmur znajduje się złoty trójkąt z okiem, z którego promienieje blask.

Do podstawowych praw zaliczono: wolność, własność, bezpieczeństwo i prawo oporu przeciwko uciskowi. W kolejnych artykułach znalazł się zapis, że ludzie rodzą się wolni i równi wobec prawa, oraz definicja wolności jako prawa do czynienia wszystkiego, co nie szkodzi innym, bo naturalnym ograniczeniem naszej wolności jest wolność drugiego człowieka.

Należy zaznaczyć, że żaden z tych dokumentów nie odniósł się do kwestii niewolnictwa. W obu przypadkach dochody z pracy niewolniczej stanowiły istotny element polityki budżetowej. Dopiero w XIX w. za sprawą ruchu abolicjonistów nastąpi zniesienie niewolnictwa.

XIX w. przyniósł również intensyfikację starań o prawa różnych innych grup społecznych. Na tym tle szczególnie wyróżniała się walka o prawa kobiet – zapoczątkowana jeszcze w XVIII stuleciu przez sufrażystki, domagające się równości praw wyborczych, a kontynuowana w różnym stopniu i miejscach na świecie aż po czasy obecne.

Organizacja Narodów Zjednoczonych

Tragedia dwóch kolejnych wojen światowych spowodowała uchwalenie Karty Narodów Zjednoczonych 26 czerwca 1945 r., na mocy której powołano do życia Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ). W preambule Karty ONZ zwrócono uwagę na podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki oraz równość praw mężczyzn i kobiet. Karta deklarowała popieranie praw człowieka i chciała zachęcać państwa do poszanowania tych praw i podstawowych wolności bez względu na rasę, płeć, język czy wyznanie.

RAopFkbD8SbvG

Ilustracja przedstawia błękitną flagę. Znajdują się na niej kontynenty na tle siatki kartograficznej oraz wieniec z gałązek oliwnych.

Uchwalenie Karty ONZ dało początek procesowi umiędzynarodowienia idei praw człowieka oraz ich ochrony. 10 grudnia 1948 r. Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych uchwaliło Powszechną deklarację praw człowieka. Niestety, ponieważ nie jest ona umową międzynarodową, to nie stanowi ona źródła zobowiązań międzynarodowych, a jej postanowienia nie są wiążące dla państw członkowskich ONZ. Mimo tych wątpliwości uchwalenie deklaracji dało początek procesowi kodyfikowania praw człowieka i ich prawnej ochrony. Powstały w ten sposób system nazywamy uniwersalnym lub systemem ONZ. W jego ramach 16 grudnia 1966 r. uchwalono międzynarodowe pakty praw człowieka składające się z Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych oraz Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych. Jednak proces ich ratyfikacji trwał aż do 1976 r., kiedy weszły one w życie. Są one wiążącym prawem międzynarodowym, które nakazuje poszanowanie przyrodzonej godności ludzkiej dla osób pozbawionych wolności, przestrzeganie praw dziecka, mniejszości etnicznych i innych. Jest w nich zawarty zakaz niewolnictwa oraz pracy przymusowej, prawo do prywatności, zakaz dyskryminacji i wolność poglądów oraz swoboda ich uzewnętrzniania. W Międzynarodowych paktach człowieka znajdują się też przepisy dotyczące ochrony praw człowieka. Na ich mocy wszystkie narody posiadają prawo do samostanowienia, wyboru systemu rządów oraz własnej polityki gospodarczej.

W Międzynarodowym pakcie praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych zagwarantowano prawo do pracy, do sprawiedliwych i korzystnych warunków pracy, godziwego wynagrodzenia, wypoczynku, prawo do tworzenia i działania w ramach związków zawodowych. Przewidziano też prawo do zabezpieczenia i ubezpieczenia społecznego, prawo do opieki nad rodziną, prawo do nauki i kultury. Od 1950 r. na mocy decyzji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w dniu 10 grudnia jest obchodzony Dzień Praw Człowieka. Data ta upamiętnia rocznicę podpisania Powszechnej deklaracji praw człowieka.

Rola Rady Europy

4 listopada 1950 r. Rada Europy uchwaliła w Rzymie Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Weszła ona w życie 8 września 1953 r. Stała się podstawą europejskiego systemu ochrony praw człowieka. Polska tę konwencję wraz z przystąpieniem do Rady Europy podpisała dopiero po upadku żelaznej kurtyny 26 listopada 1991 r., a ratyfikowała ją dopiero 19 stycznia 1993 r. Tym samym każdy, kto uzna, że jego prawa zostały naruszone przez państwo, może złożyć skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Konwencja została z czasem uzupełniona kolejnymi protokołami dodatkowymi.

System KBWE/OBWE (OSCE)

W 1973 r. w Helsinkach rozpoczęły się obrady Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE), które trwały do 1 sierpnia 1975 r. Na koniec obrad został przyjęty Akt Końcowy KBWE, w którym zapisano zobowiązania dotyczące praw człowieka. Uznano, że są one istotnym czynnikiem pokoju na świecie oraz sprawiedliwości i dobrobytu. Ich przestrzeganie zapewnia rozwój przyjaznych stosunków i współpracy międzynarodowej. Niestety Akt Końcowy KBWE nie zawierał decyzji i mechanizmów dotyczących wdrażania w życie zawartych w nim postanowień. Ustalono je dopiero na konferencji w Wiedniu w 1989 r. W dokumencie kopenhaskim KBWE z 1990 r. zawarto postanowienia dotyczące praw człowieka: wolność słowa, zgromadzeń, prawo do własności, zakaz tortur, prawa dziecka, odrzucenie kary śmierci. Na mocy tego dokumentu przyznano też prawa mniejszościom narodowym.

Problemem KBWE było to, że jako konferencja nie miała mocy sprawczej, by wpływać na sytuację międzynarodową, dlatego podjęto decyzję o stworzeniu z niej organizacji międzynarodowej, co zwiększyłoby jej rangę. Nastąpiło to w 1994 r. podczas szczytu w Budapeszcie, na którym KBWE przekształcono w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE, OSCE). Organami OBWE zajmującymi się prawami człowieka ustanowiono: Radę OBWE oraz Sekretariat. System ochrony praw człowieka tej organizacji obejmuje cały katalog praw powiązanych z bezpieczeństwem międzynarodowym, dobrosąsiedzką współpracą oraz wymianą gospodarczą. Przyczynił się do zmian w Europie Wschodniej po 1989 r. Państwa członkowskie OBWE łączy obecnie wspólne bezpieczeństwo oraz rozwój gospodarczy i społeczny.

Prawa negatywne i pozytywne

Podział na prawa negatywne i pozytywne wynika z roli, jaką pełnią w życiu człowieka. Prawa negatywne mają za zadanie chronić wolności jednostki przed nadmierną ingerencją ze strony państwa, obejmują też obowiązek powstrzymania się władzy od działań w określonych obszarach naszego życia.

Prawa pozytywne to w skrócie wszelkie uprawnienia, jakie ma jednostka do świadczeń na jej rzecz w ramach praw socjalnych, ekonomicznych, kulturalnych i solidarnościowych. Innymi słowy, mamy tu do czynienia z prawami gwarantowanymi w drugiej i trzeciej generacji praw człowiekageneracje praw człowiekageneracji praw człowieka.

Słownik