Ćwiczenia

W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.

Typy ustrojów politycznych

Demokracja

Jest to system polityczny, w którym suwerenna władza polityczna należy do narodu – ogółu obywateli, którzy mają bezpośredni lub pośredni wypływ na decyzje państwowe. Władza demokratyczna polega na rządach większości. Nie jest to jednak reguła bezwzględna. Większość powinna respektować prawa mniejszości, np. aktualnej opozycji do krytyki rządu i do tego, że w przyszłości może się stać rządzącą większością. Podstawową granicą uprawnień większości są nienaruszalne prawa i wolności jednostki oraz różnych wspólnot społecznych (np. mniejszości narodowych lub religijnych). Współczesna demokracja jest systemem państwa prawa, w którym obowiązuje następująca reguła: jednostce wolno wszystko, czego prawo wyraźnie nie zakazuje; władzom wolno jedynie to, na co prawo wyraźnie zezwala.

We współczesnym państwie najczęściej spotykany jest przedstawicielski wariant demokracji (demokracja pośrednia). Naród – suweren – realizuje swoje uprawnienia przez wybrane w wolnych wyborach i na określone kadencje organy władzy. Stosowane są również bezpośrednie formy demokracji: referendumreferendumreferendum, inicjatywa ludowainicjatywa ludowainicjatywa ludowa, weto ludoweweto ludoweweto ludowe lub zgromadzenie ludowe (np. Landsgemeinde w Szwajcarii).

RFswWl5E5cFDG

Zdjęcie przedstawia tłum ludzi zgromadzony na placu. W tle znajdują się miejskie zabudowania oraz wysokie góry.

Podstawowe kanony współczesnej demokracji

Autorytaryzm

W autorytarnym typie reżimu władza polityczna kształtuje się i sprawuje rządy bez wpływu społeczeństwa. Od totalitaryzmu odróżnia ją nieporównywalnie bardziej wąska sfera zainteresowania, którą rządzący chcą poddać swojej kontroli, i odpowiadający temu znacznie szerszy margines swobód jednostki i społeczeństwa. W kręgu zainteresowania autorytarnej władzy pozostaje zwykle tzw. wielka polityka (sprawy zagraniczne, obronność, administracja centralna). Władza autorytarna godzi się często na sporą niezależność lokalnego aparatu administracyjnego (samorząd), toleruje istnienie zorganizowanej (często koncesjonowanej przez partię hegemoniczną) opozycji, lecz zapobiega wygraniu przez nią wyborów. Dopuszcza funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego w pewnych granicach (stowarzyszenia, niezależne – ale ograniczone przez cenzurę – media) oraz respektuje część swobód obywatelskich, o ile nie zagrażają stabilności panowania. Niektórzy teoretycy skłonni są upatrywać istotną granicę między totalitaryzmem a autorytaryzmem w funkcjonowaniu lub braku gospodarki prywatnej autonomicznej wobec władzy.

Do państw o autorytarnym systemie rządów zalicza się Białoruś, większość państw arabskich (absolutne lub konstytucyjne monarchie i republiki islamskie), dyktatury wojskowe lub cywilne (większość państw Afryki, liczne państwa azjatyckie, np. Mjanma, Nepal, Pakistan).

Totalitaryzm

Jest to ustrój skrajnej dyktatury bazujący na ideologii i terrorze narzuconym społeczeństwu oraz gospodarce kontrolowanej przez państwo i całkowicie podporządkowanej jego interesom, najczęściej centralnie planowanej. Władza w państwie totalitarnym sprawowana jest przez jedyną istniejącą partię polityczną, na której czele stoi przywódca, wokół którego buduje się kult jednostki. Społeczeństwo nie ma żadnego wpływu na prawo stanowione przez organy państwa, nie mogą istnieć żadne niezależne od władzy organizacje. Państwo dba o całkowitą kontrolę życia społecznego przez rozbudowanie aparatu przymusu i rozbudowany system wzajemnej kontroli mieszkańców (donosicielstwo).

Głównymi instrumentami władzy w państwie totalitarnym są:

1. Jedyna, kierowana odgórnie, oficjalna organizacja polityczna (monopartia), kontrolująca wszystkie sfery życia publicznego i prywatnego.

2. Aparat bezpieczeństwa i policji z wieloma niejawnymi strukturami, przeznaczony do zwalczania przeciwników władzy i terroryzowania społeczeństwa.

3. Aparat propagandy mobilizujący poparcie społeczeństwa dla władzy i monopolizujący środki przekazu informacji.

Totalitaryzm wystąpił dotąd w dwóch podstawowych formach jako komunizm oraz nazizm.

Model totalitaryzmu wyrosły z doktryny komunistycznej

Komunizm został zbudowany na podstawie doktryny Karola Marksa, Fryderyka Engelsa, Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina (w Chinach – także Mao Tse‑tunga); w sferze światopoglądu wprowadzał materializm, w ekonomii – gospodarkę państwową centralnie kierowaną, a w sferze ustroju politycznego – monopol partii komunistycznej.

Drogę do wprowadzenia komunizmu w Rosji utorował trwający od początku XX w. głęboki kryzys anachronicznej monarchii carskiej, zaostrzony wybuchem i niepomyślnym przebiegiem I wojny światowej. W marcu 1917 r. (rewolucja lutowa) wybuchła tam rewolucja demokratyczna, w której wyniku powstał Rząd Tymczasowy złożony z koalicji partii socjalistycznych i centrowych. Nowa władza nie potrafiła jednak opanować kryzysu społecznego i politycznego.

Z pogłębiającej się anarchii skorzystali komuniści (bolszewicy), którzy w listopadzie 1917 r. (rewolucja październikowa) przejęli władzę w drodze zamachu stanu. Utrzymali i narzucili ją niemal całemu dawnemu Imperium Rosyjskiemu w trakcie wojny domowej trwającej do 1922 r.

Nowy system społeczny i polityczny budowany był na teoretycznych podstawach ideologii marksowskiej, modyfikowanej przez Włodzimierza Lenina, a następnie Józefa Stalina. W warstwie politycznej podstawą systemu była absolutna dyktatura partii komunistycznej, obejmująca nie tylko tradycyjne sfery rządzenia (polityka zagraniczna, obrona, administracja, policja, ustawodawstwo, wymiar sprawiedliwości), ale roszcząca również pretensje do kontroli i przekształcania wszystkich obszarów życia społecznego zgodnie ze wskazówkami doktryny.

RCNthfn3Fnjhu

Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę w szarym płaszczu. Na głowie ma czapkę z czerwoną gwiazdą. Mężczyzna ma siwe wąsy. W lewej ręce trzyma fajkę, a w prawej rulon papieru. Za nim znajdują się tama oraz linie energetyczne. W tle skandują ludzie, jedna z osób trzyma czerwoną flagę. Na dole ilustracji znajduje się napis w języku rosyjskim.

W gospodarce oznaczało to np. likwidację własności prywatnej czy zastąpienie wolnego rynku centralnym planowaniem typu administracyjnego. W dziedzinie kultury doszło do zerwania ciągłości z dziedzictwem cywilizacyjnym, ocenianym jako „wrogie klasowo”. Jednym z następstw było np. niszczenie bezcennych zabytków sztuki sakralnej i świeckiej (budowli, rzeźb, obrazów, księgozbiorów). Nowy ustrój eliminował niekiedy całe dezaprobowane ideologicznie gałęzie nauki, np. genetykę i socjologię. Komunizm prowadził również do niespotykanej w historii inwazji w sferę życia osobistego (poglądy, wiara, zwyczaje, normy moralne i etyczne, styl życia).

Budowa nowego, sprawiedliwego świata wymagała społecznej i fizycznej eliminacji całych klas społecznych obarczanych odpowiedzialnością za dziejowe krzywdy „proletariatu”. Oznaczało to wyrok śmierci nie tylko na przedstawicieli ziemiaństwa, burżuazji i inteligencji, ale na ponad 10‑milionową rzeszę chłopów, posiadaczy rodzinnych gospodarstw rolnych.

Realizację tej polityki umożliwiał aparat przemocy, w którego centrum znalazła się policja polityczna (były to: Czeka, GPU, NKWD, KGB) i sieć obozów koncentracyjnych (gułagów), gdzie izolowano około pięciu milionów ludzi zmuszanych do niewolniczej pracy.

R1Y8d12sPw1HP

Mapa ZSRR. Na mapie zaznaczone są gułagi. Nazwy miast są zapisane cyrylicą.

Kontrolę nad społeczeństwem i samym aparatem władzy umacniały przeprowadzane w okresie reżimu stalinowskiego (1924–1953) wielkie kampanie masowego terroru, którego ofiarami padały wybierane na oślep setki tysięcy, a nawet miliony niewinnych ofiar („kolektywizacja rolnictwa” – 1929–1932; „wielka czystka” – 1936–1938).

Po II wojnie światowej Związek Sowiecki zdobył szeroką strefę wpływów w Europie Środkowo‑Wschodniej. Dążył on do eksportu swojego ustroju, a ambicje te wpisały się w zimną wojnę prowadzoną z różnym natężeniem z USA, jego sojusznikami i światem cywilizacji zachodniej. Dysponując bronią atomową, komunizm przez 40 lat utrzymywał świat w stanie permanentnego zagrożenia całkowitą zagładą.

Po upadku komunizmu w Związku Sowieckim i zależnych od niego państwach Europy Środkowo‑Wschodniej ustrój totalitarny utrzymał się w Chinach (przy dopuszczeniu form gospodarki rynkowejgospodarka rynkowagospodarki rynkowej), Korei Północnej, Wietnamie i na Kubie.

Niedokończony totalitaryzm w faszystowskich Włoszech

Benito Mussolini wprowadził dyktaturę faszystowską we Włoszech w drodze zamachu stanu w 1922 r. (marsz na Rzym). Przewrót ten był swoistym apogeum walki jego ugrupowania („fasci di combattimento”, późniejszej Narodowej Partii Faszystowskiej) z partiami lewicy, prowadzonej metodami terrorystycznymi i w warunkach bierności instytucji państwa liberalnego. Dojrzewanie totalitaryzmu trwało stosunkowo długo i nigdy nie zostało dokończone. We Włoszech można mówić o tzw. niedokończonym totalitaryzmie. Do 1925 r. zlikwidowano wszystkie partie polityczne i niezależne związki zawodowe, a prasę poddano ścisłej cenzurze. Równocześnie w 1929 r. Mussolini zawarł konkordat z Kościołem katolickim, pozostawiając w jego rękach ustawodawstwo rodzinne i kontrolę nad edukacją. Partia podporządkowała i zespoliła cały aparat państwowy oraz gospodarkę. Reżim faszystowski opierał się na charyzmie przywódców, tzn. Benito Mussoliniego i kulcie państwa.

Oficjalną doktryną ekonomiczną był korporacjonizm, który jako ideał postrzegał zaangażowanie pracodawców i pracobiorców w służbę interesowi państwa. Ambicją tego reżimu było osiągnięcie pełnej samowystarczalności ekonomicznej (autarkia).

R1oLZKgVo5Alf1

Zdjęcie przedstawia figurkę mężczyzny, który siedzi na koniu. Mężczyzna jest ubrany w mundur z peleryną.

W sferze ideologii faszyzm charakteryzował się antyracjonalizmem, antyliberalizmem, nacjonalizmem i militaryzmem. Wyrazem dążeń mocarstwowych była chęć wskrzeszenia Imperium Romanum (włoskiej strefy wpływów w basenie Morza Śródziemnego). Krokami na tej drodze była agresja przeciw Etiopii (1935–1936), interwencja zbrojna w hiszpańskiej wojnie domowej (1936–1939) i wreszcie udział w II wojnie światowej u boku hitlerowskich Niemiec (1940–1943).

W porównaniu z praktykami ówczesnych reżimów totalitarnych, we Włoszech represje policyjne miały dość umiarkowany charakter. Podstawowym narzędziem karania i zastraszania były więzienie i internowanie (zesłanie na Wyspy Liparyjskie lub do odległych i izolowanych miejscowości na południu kraju). Reżim wobec otwartych przeciwników dopuszczał się także porwań i skrytobójstw, nawet poza granicami państwa.

Do wybuchu wojny z Etiopią faszyzm nie przejawiał wyraźnych cech rasistowskich. Oficjalny antysemityzm pojawił się dość niespodziewanie jesienią 1938 r., kiedy na mocy dekretów (wzorowanych na ustawach norymberskich) obywateli żydowskiego pochodzenia pozbawiono praw politycznych oraz wielu podstawowych praw obywatelskich i ludzkich, spychając ich na margines życia społecznego (np. zakaz małżeństw mieszanych, pozbawienie prawa do edukacji w szkołach wszystkich stopni, ograniczenie praw majątkowych). Masowe deportacje Żydów do obozów zagłady rozpoczęły się w 1943 r., czyli już w okresie marionetkowej tzw. Włoskiej Republiki Socjalnej.

RwEFKx0MGuQEN

Zdjęcie przedstawia salę obrad. Stoły są ułożone w kształcie litery U. Przy stołach siedzą mężczyźni.

Totalitaryzm niemiecki wyrosły z doktryny nazistowskiej

Obok leninowsko‑stalinowskiego bolszewizmu, nazizm uchodzi za najbardziej złowrogą ideologię i zarazem system polityczny. Narodowo‑Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP) powstała w 1920 r., i nie licząc tzw. puczu monachijskiego (1923 r.), pozostawała na marginesie życia politycznego.

R9iafvLkOPkdb

Zdjęcie przedstawia tłum wiwatujących ludzi. Ludzie mają wyciągnięte ku górze ręce w nazistowskim geście. Jedna z osób trzyma flagę Trzeciej Rzeszy.

Gwałtowny wzrost poparcia dla NSDAP wystąpił w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego (1929–1933), kiedy to uzyskała ona najsilniejszą pozycję w parlamencie. Partia osiągnęła ten sukces nie tylko w wyniku walki politycznej, poważną rolę w torowaniu drogi po władzę odegrała jej paramilitarna bojówka – SA. Adolf Hitler, przywódca partii, został w styczniu 1933 r. mianowany kanclerzem państwa na zasadach obowiązujących w konstytucji. Błyskawicznie wykorzystał władzę do demontażu fundamentów demokratycznego państwa prawa i przeciwstawienia mu rozbudowanych struktur totalitarnych (zwłaszcza tajnej policji politycznej – Gestapo – i formacji SS).

W niespełna pół roku od objęcia przez niego urzędu kanclerza zawieszono podstawowe prawa obywatelskie, rozwiązano partie polityczne (z wyjątkiem nazistowskiej), wszystkie organizacje poddano ścisłemu nadzorowi, a rząd upoważniono do ignorowania wszelkich ograniczeń konstytucyjnych. W 1934 r. Hitler połączył urząd szefa rządu i głowy państwa; jako Führer (wódz narodu) nakazał składać sobie powszechną przysięgę wierności.

R1OeV7uzJYmNz

Zdjęcie przedstawia rząd chłopców. Są ubrani w jednakowe mundurki. Chłopcy grają na bębnach. Za nimi znajdują się flagi z białą błyskawicą i napisem w języku niemieckim.

Nazizm charakteryzował skrajny antyliberalizm, antyhumanitaryzm, szowinizm, rasizm i militaryzm. Reżim ten zarówno w teorii, jak i praktyce, zanegował podstawy ludzkiej etyki, odmawiając prawa człowieczeństwa każdemu wytypowanemu na ofiarę.

Istota nazizmu przejawiła się w pełni w wywołanej przez Niemcy II wojnie światowej (1939–1945). Jej celem było początkowo ujarzmienie państw i całych narodów, zdobycie „niemieckiej przestrzeni życiowej na Wschodzie”, następnie zawojowanie Europy, aż wreszcie zdobycie panowania w skali globalnej.

Państwo nazistowskie prowadziło tę wojnę z naruszeniem wszystkich regulowanych prawem międzynarodowym reguł, nadając jej charakter totalny (skierowana przeciw ludzkości) i barbarzyński (wyrafinowane metody zabijania, znęcania się nad ofiarami, poddawania ich nieludzkim eksperymentom pseudomedycznym).

Reżim rozpętał bezprecedensowy co do stopnia i form wrogości antysemityzm. Żydzi od początku byli traktowani przez nazizm z wyjątkową nienawiścią: bez względu na płeć, wiek czy cokolwiek innego. Ustawy norymberskie z 1935 r. pozbawiły Żydów praw obywatelskich – cała ich społeczność została zepchnięta na margines i pod każdym względem upośledzona (prawnie, materialnie, kulturalnie). Kolejnym krokiem było przesiedlenie i koncentracja Żydów w wydzielonych częściach miast, których później nie mogli w ogóle opuszczać (getta). Politykę tę niemieckie władze okupacyjne wdrożyły we wszystkich podbitych krajach. W 1942 r. rozpoczął się ostatni etap anihilacji: deportowanie pozostałych jeszcze przy życiu Żydów i uśmiercanie ich w obozach masowej zagłady.

RUI3ZTf9ZfDNV

Zdjęcie przedstawia grupę kobiet i dzieci. Mają uniesione ręce. Są wyprowadzani z budynku. Obok nich stoją uzbrojeni żołnierze.

Słownik