Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Sokół noweli

R1G7Q3D03WB2y1
Od sokoła, wokół którego jest zbudowana akcja jednej z nowel Boccaccia, wzięła się nazwa dominującego motywu w noweli
Źródło: domena publiczna.

W nowelach często pojawia się sokółsokół nowelisokół. To określenie motywu przewodniego przylgnęło do gatunku za sprawą słynnego utworu Sokół Giovanniego Boccaccia (1313–1375). Ptak jest istotnym elementem fabuły, spaja wydarzenia opisane przez włoskiego artystę i okazuje się niezwykle ważny dla losu bohaterów. Polscy noweliści również stosowali taki motyw przewodni, jego rolę pełniły najczęściej symboliczne przedmioty lub zwierzęta. Sokołem noweli może być też zdanie lub sformułowanie, które okazuje się istotne dla postaci i przebiegu akcji. Motyw przewodni musi być jednak wystarczająco konkretny, aby można go było wyróżnić – w tej roli nie sprawdzi się abstrakcyjna idea ani postulat społeczny.

Bolesław Prus

RT2mStrvwtndg1

Bolesław Prus to pseudonim literacki Aleksandra Głowackiego (1847–1912), powieściopisarza, nowelisty i publicysty. U Prusa zauważalne jest nastawienie dydaktyczne niektórych tekstów, szczególnie nowel, które miały w zamierzeniu poruszyć opinię publiczną i zwrócić jej uwagę na problemy ludzi potrzebujących. Sam autor skrupulatnie realizował idee pracy organicznej, stawiając na samokształcenie i rozwój i uznając społeczną funkcję literatury. Pisał: Literatura odtrąciwszy jej tak zwane posłannictwo i kapłaństwo jest przede wszystkim gałęzią ludzkiej pracy, i to pracy użytecznej (Bolesław Prus, Kronika Tygodniowa, „Kurier Warszawski” 1875, nr 141).

Szkice i obrazki

W nowelach Prusa widoczne są wpływy szkiców fizjologicznychszkic fizjologicznyszkiców fizjologicznych i obrazków – gatunków literackich rozpowszechnionych w XIX wieku, które znacząco przyczyniły się do rozwoju prozy realistycznej. Należały do nich jednowątkowe utwory narracyjne o warstwie fabularnej zredukowanej na rzecz przedstawienia konkretnego przedmiotu, osoby lub zbiorowości. Postaci występujące w obrazkach zazwyczaj pozbawiano cech indywidualnych - kreując typowych reprezentantów konkretnej grupy społecznej. Właśnie takimi postaciami są urzędnik i nauczycielka z Kamizelki, a także handlarz sprzedający narratorowi tytułowy przedmiot – jego charakterystyczny styl prowadzenia rozmowy i zachęcania do kupna nie jest istotny dla przebiegu wydarzeń, lecz Prus opisuje go, aby nadać scenie koloryt lokalny:

Bolesław Prus Kamizelka

Na dziedzińcu został handlarz starzyzny. Podniósł do góry wielki kołnierz kapoty, pod pachę wetknął dopiero co kupiony parasol i owinąwszy w kamizelkę ręce czerwone z zimna, mruczał:
- Handel, panowie... handel!...
Zawołałem go.
- Pan dobrodziej ma co do sprzedania? — zapytał wchodząc.
- Nie, chcę od ciebie coś kupić.
- Pewnie wielmożny pan chce parasol?... — odparł Żydek.
Rzucił na ziemię kamizelkę, otrząsnął śnieg z kołnierza i z wielką usilnością począł otwierać parasol.
- A fajn mebel!... — mówił. — Na taki śnieg, to tylko taki parasol... Ja wiem, że wielmożny pan może mieć całkiem jedwabny parasol, nawet ze dwa. Ale to dobre tylko na lato!...
- Co chcesz za kamizelkę? — spytałem.
- Jake kamyzelkie?... — odparł zdziwiony myśląc zapewne o swojej własnej.
Ale wnet opamiętał się i szybko podniósł leżącą na ziemi.
- Za te kamyzelkie?... — Pan dobrodziej pyta się o te kamyzelkie?...
A potem, jakby zbudziło się w nim podejrzenie, spytał:
- Co wielmożnego pana po take kamyzelkie?!...
- Ile chcesz za nią?
Żydowi błysnęły żółte białka, a koniec wyciągniętego nosa poczerwieniał jeszcze bardziej.
- Da wielmożny pan... rubelka! — odparł, roztaczając mi przed oczyma towar w taki sposób, ażeby okazać wszystkie jego zalety.

1 Źródło: Bolesław Prus, Kamizelka, [w:] tegoż, Opowiadania i nowele, Wrocław 2009, s. 304–305.
RzKZYCv367wJK
Ul. Nowy Świat w Warszawie w II poł. XIX wieku
Źródło: domena publiczna.

Literatura „filantropijna”

RCd87bRQVwA5q1
Bazar na korzyść Towarzystwa dobroczynności w salach resursy Obywatelskiej w Warszawie. Rysunek Czesława Jankowskiego
Źródło: domena publiczna.

Kamizelka wpisuje się w nurt pozytywistycznej literatury filantropijnejGiovanni Boccaccio (1313–1357)filantropijnej. Ten typ tekstów miał na celu wzbudzenie współczucia dla osób potrzebujących i ubogich oraz głosił humanitarne idee braterstwa i miłosierdzia. Utwory te ukazywały godne naśladowania postawy, przenikała je wiara w to, że każdy człowiek potrafi być szlachetny bez względu na warunki zewnętrzne. Literatura filantropijna rozwinęła się za sprawą napisanej przez Charlesa Dickensa (1812–1870) Opowieści wigilijnej. Prusa nie bez podstawy nazywano polskim Dickensem.

Rola narratora

W prozie pozytywizmu dominował wszechwiedzący narrator trzecioosobowy. Nie oznacza to jednak, że pozytywiści nie używali narracji pierwszoosobowej. Niekiedy, aby nadać utworom znamiona autentycznych dokumentów, stylizowali je na pamiętniki. Kamizelka zaczyna się właśnie w konwencji memuarystycznej, kiedy narrator przypomina sobie historię nabytej od handlarza kamizelki. Ukazuje wydarzenia w sposób zdystansowany, uzupełniając opowiadaną historię o własne komentarze. Zabieg ten ma na celu uwiarygodnienie sytuacji narracyjnej, w której świadek wydarzeń relacjonuje swoje wspomnienia.

Bolesław Prus Kamizelka

Człowiek miewa w życiu takie chwile, że lubi otaczać się przedmiotami, które przypominają smutek.

Smutek ten nie gnieździł się u mnie, ale w mieszkaniu bliskich sąsiadów. Z okna mogłem co dzień spoglądać do wnętrza ich pokoiku.

303 Źródło: Bolesław Prus, Kamizelka, [w:] tegoż, Opowiadania i nowele, wybór T. Żabski, Wrocław 1996, s. 303.

kam4 Źródło: B. Prus, Kamizelka, [w:] Opowiadania i nowele, Wrocław 2009, s. 304.

Element ubioru chorego na gruźlicę urzędnika jest bardzo ważny dla narracji noweli. Już na początku narrator wyznaje, że jest zbieraczem osobliwości. Należące do kolekcji przedmioty sugerują jego wrażliwość i skłonność do sentymentalizmu.

Bolesław Prus Kamizelka

Niektórzy ludzie mają pociąg do zbierania osobliwości, kosztowniejszych lub mniej kosztownych, na jakie kogo stać. Ja także posiadam zbiorek, lecz skromny, jak zwykle w początkach.

Jest tam mój dramat, który pisałem jeszcze w gimnazjum na lekcjach języka łacińskiego... Jest kilka zasuszonych kwiatów, które trzeba będzie zastąpić nowymi, jest... 

Zdaje się, że nie ma nic więcej, oprócz pewnej bardzo starej i zniszczonej kamizelki.

303 Źródło: Bolesław Prus, Kamizelka, [w:] tegoż, Opowiadania i nowele, wybór T. Żabski, Wrocław 1996, s. 303.

Perspektywa ulega jednak zmianie, kiedy narrator opisuje życie prywatne młodego małżeństwa. Wtedy Prus korzysta z typowej dla pozytywizmu trzecioosobowej narracji wszechwiedzącej:

Bolesław Prus Kamizelka

Chory wpadł w gniew.
- Oo, chodźże tu do mnie, tu!... – mówił gwałtownie, chwytając ją za ręce. – Patrz mi prosto w oczy i odpowiadaj: nie mówił ci doktór?
I utopił w niej rozgorączkowane spojrzenie. Zdawało się, że pod tym wzrokiem mur wyszeptałby tajemnicę, gdyby ją posiadał.
Na twarzy kobiety ukazał się dziwny spokój. Uśmiechała się łagodnie, wytrzymując to dzikie spojrzenie. Tylko jej oczy jakby szkłem zaszły.
- Doktor mówił – odparła – że to nic, tylko że musisz trochę wypocząć...
Mąż nagle puścił ją, zaczął drżeć i śmiać się, a potem machając ręką rzekł:
- No, widzisz, jakim ja nerwowy!... Koniecznie ubrdało mi się, że doktór zwątpił o mnie… Ale… przekonałaś mnie… Już jestem spokojny!...
I coraz weselej śmiał się ze swoich przywidzeń.
Zresztą taki atak podejrzliwości nigdy się już nie powtórzył. Łagodny spokój żony był przecie najlepszą dla chorego wskazówką, że stan jego nie jest złym.
Bo i z jakiej racji miał być zły?
Był wprawdzie kaszel, ale – to z kataru oskrzeli. Czasami, skutkiem długiego siedzenia pokazywała się krew – z nosa. No, miewał też jakby gorączkę, ale właściwie nie była to gorączka, tylko – taki stan nerwowy.

2 Źródło: Bolesław Prus, Kamizelka, [w:] tegoż, Opowiadania i nowele, wybór T. Żabski, Wrocław 1996, s. 310–311.
Rja5FnWyXWNNx
Rynek Starego Miasta w Warszawie, ok. 1882–1888
Źródło: domena publiczna.

Prus stosuje w Kamizelce inwersję czasową – narrator nie opowiada wydarzeń w porządku chronologicznym, lecz kolejne wspomnienia są przywoływane na zasadzie skojarzeń. Kluczową rolę pełni tu tytułowa kamizelka, która inspiruje sam akt opowiadania i prowadzi narratora do retrospekcji. Prus stylizuje w ten sposób narrację na autentyczną relację świadka wydarzeń. Kieruje czytelnika śladem losów bohaterów i związanych z nimi materialnych przemian tytułowej kamizelki, która jest klamrą kompozycyjną utworu.

Kamizelka jako sokół noweli

Kamizelka niejako wywołuje snutą przez narratora smutną opowieść o kochających się małżonkach, ponieważ przypomina mu o ich losie. Wprowadzenie tego przedmiotu do fabuły ma rozbudzić zainteresowanie czytelnika – scena sprzedania kamizelki przykuwa uwagę i każe zastanowić się nad tajemnicą, która się z nią wiąże. Ponadto, gdyby nie opis codziennego skracania ściągaczy kamizelki, treść noweli można by zamknąć w kilku zdaniach. Dzięki umiejętnemu wprowadzeniu sokoła noweli Bolesław Prus uczynił z tej bardzo prostej historii dzieło, które wielkimi literami zapisało się w kanonie literatury polskiej.

RtNzPaG7pjgi0
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

Giovanni Boccaccio (1313–1357)
Giovanni Boccaccio (1313–1357)

włoski pisarz uznawany za prekursora nowożytnej nowelistyki; jego najważniejszym dziełem jest Dekameron – zbiór stu nowel opowiadanych przez dziesięć osób chroniących się przed epidemią dżumy w okolicach Florencji

filantropia

(stgr. phiiotalambdaalfanuthetarhoomegapiίalfaphilanthrōpia – życzliwość, dobroczynność) bezinteresowna działalność na rzecz osób potrzebujących polegająca na pomocy finansowej lub materialnej udzielanej przez instytucje lub osoby prywatne

inwersja czasowa

(łac. inversio – zamiana) sposób konstruowania fabuły dzieła literackiego bez zachowania porządku chronologicznego wydarzeń, co najczęściej motywowane jest sytuacją narracyjną, w której narrator przypomina sobie elementy opowiadanej historii

Karol Dickens (1812–1870)

angielski pisarz, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli realizmu epoki wiktoriańskiej, autor m.in. Olivera Twista i Opowieści wigilijnej

kompozycja klamrowa

rodzaj kompozycji dzieła literackiego, w której początek i koniec nawiązują do siebie i scalają utwór pod względem treści

literatura filantropijna

termin określający dzieła literackie mające na celu wzbudzenie współczucia dla osób potrzebujących i nieszczęśliwych, odwołujące się do idei humanitarnych, głoszące potrzebę miłosierdzia

memuar
memuar

(łac. memoria – pamięć, fr. mémoire – pamięć) (daw.) pamiętnik

retrospekcja

(łac. retrospicere – oglądać się) wprowadzanie do utworu literackiego lub filmu wydarzeń poprzedzających właściwą akcję; też: część utworu obejmująca takie wydarzenia

sokół noweli
sokół noweli

motyw przewodni noweli, który nadaje spójność fabule, wpływa na przebieg wydarzeń i odgrywa istotną rolę w zdarzeniu kulminacyjnym, odmieniając los bohatera; termin zainspirowany nowelą Giovanniego Boccaccia Sokół

szkic fizjologiczny
szkic fizjologiczny

krótki utwór narracyjny o szczątkowej fabule, mający na celu obiektywne przedstawienie codziennej egzystencji różnych środowisk, przede wszystkim biedniejszej części społeczeństwa

Szkoła Główna Warszawska

warszawska uczelnia działająca w latach 1862–1869, która wykształciła wiele wybitnych postaci polskiej kultury, takich jak Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz czy Aleksander Świętochowski