Średniowieczny spór o uniwersalia

W średniowieczu rozgorzał spór zwany sporem o uniwersaliauniwersaliauniwersalia (od łac. universalis ‘powszechny, ogólny’) lub powszechniki. Powszechniki to odpowiedniki nazw ogólnych (np. „człowiek jako taki”), posiadające wszystkie i tylko wspólne cechy oznaczanych przez te nazwy rzeczy jednostkowych. Uniwersaliami będą więc gatunki („człowiek jako taki”), rodzaje (zwierzę), własności (biel, dobroć), zbiory (zbiór wszystkich dzieci), liczby itp. Ogólnym i abstrakcyjnym powszechnikom można przeciwstawić rzeczy konkretne i jednostkowe: podczas gdy „człowiek w ogóle” odnosi się do wszystkich ludzi i oznacza cechy specyficzne dla całego gatunku, to np. Jan Kowalski jest przedmiotem jednostkowym realnym bytem stanowiącym konkretyzację „człowieka jako takiego”.

Właśnie wokół problemu, czy uniwersalia istnieją, a jeśli tak, to w jaki sposób, wytworzyła się dyskusja wśród średniowiecznych uczonych. Zastanawiano się nie tylko, czy i jak powszechniki istnieją w rzeczywistości (są cielesne czy niecielesne, a jeśli niecielesne, to czy oddzielone od rzeczy zmysłowych, czy też się w nich znajdują), lecz także czy są przedmiotami istniejącymi w naszej myśli (pojęciami ogólnymi), czy też wyłącznie nazwami odnoszącymi się do określonego zbioru rzeczy jednostkowych. Dyskusja ta nawiązywała do poglądów starożytnych filozofów, głównie Platona i Arystotelesa, a w trakcie jej trwania wyodrębniły się następujące stanowiska:

• Skrajny realizm pojęciowyrealizm skrajnySkrajny realizm pojęciowy (od późno łac. realis ‘rzeczywisty, prawdziwy’) – powszechniki są realne i istnieją niezależnie od przedmiotów jednostkowych, umysłu osoby poznającej (a konkretnie: wytwarzanych przez ten umysł pojęć o ogólnych cechach przedmiotów) i wyrażeń językowych (nazw ogólnych). Zwolennicy tego poglądu uniwersalia pojmowali na wzór idei Platona, które – jak pamiętamy – były bytami realnymi i istniały niezależnie od rzeczy. Co więcej, rzeczy zależały od nich. Np. wszyscy konkretni ludzie, według Platona, istnieli tylko dzięki temu, że stanowili odwzorowanie idei człowieka. Idea, wieczna i niezmienna, była wręcz bardziej realna niż osoba, która ją odzwierciedla. U podstaw skrajnego realizmu leżały też doktryny Plotyna i Augustyna, wyrastające z tradycji platońskiej.

RaMCsPIvqnu251

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest w mnisim habicie. Pelerynę ma spiętą złotą broszą. Ma częściowo nasunięty na głowę kaptur. Twarz mężczyzny jest pokryta zmarszczkami. Jego oczy są ciemne, wyraziste, a noc wydatny. Mężczyzna trzyma w prawej ręce model budynku kościelnego. W lewej ręce otwartą księgę, zapisaną odręcznie.

• Umiarkowany realizm pojęciowyrealizm umiarkowanyUmiarkowany realizm pojęciowy – powszechniki są realne, lecz nie istnieją poza rzeczami jednostkowymi. Umiarkowani realiści wzorowali się na Arystotelesie. Uznali, że nie ma świata idei, a rzeczywistość składa się z konkretnych, jednostkowych bytów. Ich zdaniem, uniwersalia realnie istnieją, ale tylko w danej rzeczy. Są istotą rzeczy (formą) i posiadają cechy wspólne dla danego gatunku. Np. człowieczeństwo, dzięki któremu ludzie tworzą jeden gatunek, istnieje tylko w ludziach, a nie poza nimi. Zwolennikiem umiarkowanego realizmu pojęciowego był m.in. św. Tomasz. Tak więc zarówno skrajni, jak i umiarkowani realiści uznawali istnienie powszechników, z tą tylko różnicą, że ci pierwsi rozumieli je jako byty uchwytne wyłącznie za pomocą rozumu, czyli jako idee niezależne od odzwierciedlających je rzeczy i stanowiące prawdziwą rzeczywistość, ci drudzy zaś uniwersalia uważali za byty istniejące  w rzeczach i stanowiące ich istotną własność (formę).

• Konceptualizm (od łac. conceptus – pojęcie) – powszechniki nie istnieją w rzeczywistości, lecz są tylko bytami pomyślanymi (pojęciami). Będąc wytworem rozumu, np. skutkiem procesu abstrahowania cech ogólnych z rzeczy jednostkowych, mają sens niezależny od swego wyrazu językowego, np. pojęcie człowieka jest zawsze takie samo bez względu na różne brzmienie oznaczających je słów: man (ang.), homme (fr.), homo (łac.) itp.

• NominalizmnominalizmNominalizm (od łac. nomen – nazwa, imię) – nie istnieje nic poza rzeczami jednostkowymi, powszechniki więc są jedynie wytworami mowy – wyrazami. „Człowiek jako taki” to jedynie nazwa, a nie rzeczywisty byt, istniejący w przyrodzie. Słynnym średniowiecznym nominalistą był m.in. Wilhelm Ockham. Twierdził on, że:

Słownik