O autorze

RnfrJw0vltyd91

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Zdaje się być tęgi. Jego włosy są krótkie. Są w nieładzie. Część z nich spada niesfornie na czoło. Mężczyzna ma wyraźnie zarysowane brwi. Ma długie wąsy i gęstą brodę hiszpankę. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę. Pod szyją ma zawiązaną szeroką wstążkę.

Jan Kasprowicz (1860–1926) w 1899 roku przeżył osobistą tragedię – żona poety, Jadwiga, opuściła go dla Stanisława Przybyszewskiego (1868–1927), zostawiła też mężowi wychowanie dwóch córek. Wydarzenia te wpłynęły nie tylko na prywatne życie Kasprowicza, lecz także na zmianę kierunku twórczości. Odtąd w jego poezji pojawiały się silnie zaakcentowane wątki katastroficzne. W 1901 i 1902 roku ukazały się dwa tomy hymnów: Ginącemu światu oraz Salve Regina, będące świadectwem cierpienia, a także zwątpienia w dotychczasowe ideały. Artysta poruszył w nich wątki eschatologiczneeschatologiaeschatologiczne i dał wyraz przekonaniu o upadku wartości we współczesnym świecie. Z czasem jednak Kasprowicz zaczął odchodzić od tej ponurej tonacji, by pod koniec życia skierować się ku afirmacji świata i życia (m.in. Księga ubogich, 1916).

Katastroficzne nastroje

Motyw nadchodzącej katastrofy pojawiał się w sztuce wszystkich wieków. Ludzie od zawsze obawiali się kataklizmów, które mogłyby wstrząsnąć podwalinami ich świata. Różnie wyobrażali sobie jednak źródła tych zagrożeń. W tradycji judeochrześcijańskiej były to najczęściej wizje wieszczące gniew Boga, karę za niesprawiedliwe postępowanie. W samym Starym Testamencie można znaleźć liczne opisy zagłady, począwszy od potopu, zniszczenia Sodomy i GomorySodoma i GomoraSodomy i Gomory, a skończywszy na apokalipsachapokalipsaapokalipsach w proroctwach IzajaszaIzajaszIzajasza i DanielaDanielDaniela. W symbolice chrześcijańskiej najbardziej rozpowszechnionym obrazem końca świata stała się Apokalipsa św. Jana opowiadająca o powtórnym przyjściu Chrystusa po wypełnieniu się czasów. Przepełniona przerażającymi objawieniami księga zawiera także zapewnienie o boskiej opiece, ocaleniu i zbawieniu za sprawą ofiary Syna Bożego. Malarstwo gotyckie i renesansowe obficie czerpało z opisanych w niej wizji. Sceny Sądu Ostatecznego umieszczano w kościołach, aby przypominały wiernym o konsekwencjach grzechu.

W kolejnych wiekach katastroficzne wyobrażenia były często inspirowane także zjawiskami przyrody. W pojawiających się na nieboskłonie kometach widziano zwiastunki przyszłych wojen. Klęski żywiołowe, a także epidemie chorób tłumaczono powszechnie jako Bożą karę za grzechy. Z czasem jednak, w wyniku rozwoju nauki, zaczęto dostrzegać naturalne przyczyny plag nawiedzających ludzkość. Rozpoznanie praw rządzących przyrodą całkowicie odmieniło ich postrzeganie. Odtąd nikt już nie mógł czuć się bezpieczny – wszak trzęsienia ziemi wywoływane przez ruchy tektoniczne niszczyły niekiedy całe miasta, nie dzieląc ludzi na złych i dobrych. Rozpoznanie praw rządzących przyrodą całkowicie odmieniło postrzeganie tych zjawisk. Niepokój osiągnął apogeum pod koniec XIX wieku, kiedy kryzys wartości stał się powszechnie odczuwany. Zwątpienie w dobroć Boga z powodu wszechobecności cierpienia, zwątpienie w samo istnienie Stwórcy i wreszcie – zwątpienie w samego człowieka złożyły się na katastroficzne nastroje epoki. Wątek zagłady był obecny w wielu dziełach młodopolskiej literatury, między innymi w hymnach Jana Kasprowicza.

Apokalipsa Kasprowicza

W swoim najsłynniejszym hymnie Dies irae Jan Kasprowicz poddał wizję znaną z Apokalipsy św. Jana zasadniczej reinterpretacji. Tekst utworu zawiera liczne nawiązania do biblijnej księgi – poeta wybiera jednak tylko te proroctwa, które zwiastują karę i zagładę. Już pierwszy wers odwołuje się do Objawienia Jana: Trąba dziwny dźwięk rozsieje. To czytelne odniesienie do wizji siedmiu trąb, poprzez które aniołowie obwieszczają kolejne plagi mające spaść na ludzkość. W intencji ewangelisty nadchodząca zagłada miała zmyć ze świata wszelki grzech i pokonać dzieła szatana. Dzień gniewu poprzedzał czas zbawienia – nieskończone królowanie Jezusa Chrystusa w Nowym Jeruzalem. Kasprowicz odwrócił w Dies irae znaczenie Janowego proroctwa. Przedstawiona przez niego rzeczywistość ma jednoznacznie pesymistyczne zabarwienie. Dla ludzi nie ma żadnej nadziei – dźwięki trąb zapowiadają wieczne cierpienie dla wszystkich, ponieważ „dzień Pańskiego gniewu” jest „nieskończony”:

Kasprowicz przywołuje postaci dwóch świadków o wielkiej mocy, którzy według Apokalipsy św. Jana będą prorokować przez tysiąc dwieście sześćdziesiąt dni, a następnie zostaną zabici przez BestięBestiaBestię i po trzech dniach zabrani przez Boga do nieba. Tradycja widzi w tych mężach starotestamentowych proroków: EnochaEnochEnocha i EliaszaEliaszEliasza. W przeciwieństwie do tekstu biblijnego, w Dies irae nie mają władzy nad żywiołami. Brakuje też wzmianki o sile ich mowy – obaj giną, bez nadziei na łaskę Stwórcy:

Nie inaczej Kasprowicz postępuje z postacią archanioła MichałaMichałMichała, który w Apokalipsie św. Jana staje na czele niebieskich zastępów i pokonuje wojska szatana. W Biblii zwycięstwo armii Boga jest chwalebne – u Kasprowicza zostaje ukazane jako pozbawione znaczenia wobec strasznego gniewu Stwórcy:

Globalny kataklizm

Zniekształcone motywy biblijne w plastyczny sposób obrazują upadek wartości fundamentalnych dla kultury europejskiej. Tragedii na płaszczyźnie metafizycznej towarzyszy także kataklizm materialnego świata. W Dies irae również twory natury ulegają straszliwej deformacji – świat fauny i flory zostaje zniszczony, zdominowany całkowicie przez śmierć i ból. Kasprowicz opisuje gwałtowne zjawiska atmosferyczne, ziemię zapełnioną bestiami, żmijami, pijawkami i owadami. Flora zostaje zdewastowana, grunt porastają jadowite zioła, lądy giną pod nieprzebytym mułem. Miejsca, które jeszcze niedawno tętniły życiem, zamieniły się w krainę grozy:

Mimo zniszczenia przyrody, najbardziej przerażające jest jednak zachowanie ludzi w obliczu końca świata. Dzień gniewu wzbudza najgorsze instynkty, wybuchają wojny, wyzwala się żądza mordu. Zadano tak wiele cierpienia, że rzeką i morzem płynie ciepła krew, / w rzekę i morze krwi jej ból się zmienia…. Szał zabijania zdaje się pochłaniać całą cywilizację – nikt nie walczy we własnej obronie lub w imię wyższych wartości; bracia występują przeciwko braciom, jakby ogarnięci zbiorową psychozą. Kasprowicz sugeruje wręcz, że nawet ludzie obudzeni ze śmierci do życia dołączają do okrutnej bitwy:

Wobec zupełnego zachwiania porządku świata, zarówno w sensie duchowym, jak i fizycznym, możliwy jest już tylko jego koniec. Opisana w Dies irae rzeczywistość ulega zupełnej destrukcji – pozostaje tylko nicość i ciemność: Na wszystko mrok nicości nieprzebyty spłynął.

Słownik