Przeczytaj
Współczesna rzeźba terenu Niżu PolskiegoNiżu Polskiego, czyli obszaru położonego na północ od Sudetów i Wyżyn Polskich, zaczęła tworzyć się około 1 mln lat temu. Wówczas, podczas zlodowacenia podlaskiego zwanego także zlodowaceniem Narwi, z północy nasunął się w rejon północno‑wschodniej Polski lądolód skandynawski (ryc. 1). W okresie od około 1 mln lat do około 14 tys. lat temu, zwanym plejstocenemplejstocenem, na teren Polski lądolód skandynawski nasunął się 8 razy, osiągając maksymalne zasięgi oznaczone na ryc. 1 liniami o różnym kolorze. Około 20 tys. lat temu podczas zlodowacenia Wisły lądolód skandynawski osiągnął ostatni raz maksymalny zasięg, oznaczony na rycinie kolorem czerwonym. Od tego czasu lądolód powoli wytapiał się do około 14 tys. lat temu, kiedy opuścił ostatecznie teren naszego kraju. Obszar położony na południe od linii maksymalnego zasięgu zlodowacenia Wisły ostatni raz był pokryty lądolodem około 120 tys. lat temu.
Linia maksymalnego zasięgu zlodowacenia Wisły stanowi ważną granicę oddzielającą tereny nizinne charakteryzujące się odrębnymi cechami rzeźby. Mimo że najważniejsze formy terenu powstałe na Niżu Polskim mają genezę lodowcową albo wodnolodowcową, długość trwania procesu ich denudacjidenudacji jest różna o co najmniej 100 tys. lat. Szczególnie silnie procesy denudacyjne zachodzą w strefie peryglacjalnej, ponieważ teren jest pokryty ubogą roślinnością, a zamarznięty grunt tworzy wieloletnią zmarzlinę. Na obszarach pozbawionych roślinności oprócz procesów mrozowych intensywnie zachodzą także procesy eoliczne, w efekcie czego powstają wydmy. Ponieważ procesy denudacyjne powodowały wyrównywanie powierzchni terenu, ponadto jeziora zarastały o przeszło 100 tys. lat dłużej na terenach położonych na południe od linii maksymalnego zasięgu zlodowacenia niż na północ od tej linii, rzeźba obszarów oddzielonych tą linią różni się znacznie.
Według teorii cykli geologicznych opracowanej przez Williama Morrisa Davisa denudacja prowadzi do powstania powierzchni zrównania (prawie równiny) w wyniku długotrwałego spłaszczania i obniżania stoków. W procesie wyrównywania powierzchni można wyróżnić trzy etapy: (1) młodociany, w którym rzeźba jest silnie urozmaicona; (2) dojrzały, w którym formy są wyrównane w umiarkowanym stopniu; i (3) starczy, w którym obszar jest prawie płaski.
W nawiązaniu do tej teorii uwzględniającej stopień przekształceń form terenu przez procesy denudacyjne oraz w nawiązaniu do okresu powstania form glacjalnych w dwóch strefach rozdzielonych granicą maksymalnego zasięgu zlodowacenia Wisły, wyodrębniono dwa obszary: (1) obszar położony na północ od linii maksymalnego zasięgu zlodowacenia Wisły nazwano młodoglacjalnymmłodoglacjalnym; jego rzeźba jest zwykle bardzo urozmaicona, teren jest często stromy i silnie rozczłonkowany, a granice pomiędzy obszarami równinnymi i rozcinającymi je obniżeniami (głównie rynnami polodowcowymi, w których znajdują się jeziora) są dobrze widoczne; (2) obszar położony na południe od linii maksymalnego zasięgu zlodowacenia Wisły nazwano staroglacjalnymstaroglacjalnym, z tego powodu, że znajdujące się tu formy terenu są znacznie przekształcone przez procesy denudacyjne, ich zbocza są łagodne i słabo rozczłonkowane, obniżenia terenu są płytkie, a jeziora polodowcowe całkowicie pozarastane.
Podział krajobrazu naturalnego Polski, opracowany przez profesora Jerzego Kondackiego, opierał się na założeniu, że głównym czynnikiem krajobrazotwórczym jest rzeźba powierzchni ziemi. Ponieważ rzeźba terenu Niżu Polskiego została ukształtowana głównie przez procesy glacjalne, a następnie przekształcana przez procesy peryglacjalneprocesy peryglacjalne, ugruntował się podział krajobrazu nizinnego Polski na: (1) krajobraz młodoglacjalny, którego rzeźba składa się ze słabo przekształconych przez procesy denudacyjne form glacjalnych i fluwioglacjalnych (na ryc. 2 formy glacjalne zaznaczone są na zielono, a fluwiglacjalne na jasnobrązowo) i (2) krajobraz młodoglacjalny, w którym formy glacjalne i fluwiglacjalne uległy znacznemu przekształceniu, polegającemu na wyrównaniu deniwelacjideniwelacji i złagodzeniu nachylenia stoków (na ryc. 2 formy glacjalne przekształcone przez procesy peryglacjalne zaznaczone są na szaro).
Rzeźba krajobrazu staro- i młodoglacjalnego składa się z:
wysoczyzn morenowychwysoczyzn morenowych o powierzchni pagórkowatej, falistej i płaskiej;
wzgórz i pagórków morenowychwzgórz i pagórków morenowych oraz wałów form marginalnych;
wałów drumlinówdrumlinów;
wałów ozówozów;
wzgórz i pagórków kemowychkemowych;
obniżeń rynien polodowcowychrynien polodowcowych i dolin wód roztopowych (pradolinpradolin);
równin sandrowychrównin sandrowych;
obniżeń wytopiskowych.
Najważniejszymi cechami krajobrazu młodoglacjalnego są:
duża dynamika i rozczłonkowanie rzeźby terenu;
obfitość form wklęsłych oraz obecność jezior.
Natomiast najważniejszymi cechami krajobrazu staroglacjalnego są:
mała dynamika i słabe rozczłonkowanie rzeźby terenu;
połogie stoki wzgórz i pagórków morenowych oraz kemów, a także zboczy zagłębień terenowych;
równinny charakter wysoczyzn morenowych i brak jezior polodowcowych.
Zlodowacenia: 1 – Narwi, 2 – Nidy, 3 – Sanu 1, 4 – Sanu 2, 5 – Liwca, 6 – Odry, 7 – Warty, 8 – Wisły.
1 – Krajobrazy nizin – glacjalne; 2 – Krajobrazy nizin – peryglacjalne; 3 – Krajobrazy nizin – fluwioglacjalne; 4 – Krajobrazy nizin – eoliczne; 5 – Krajobrazy wyżyn i niskich gór – lessowe – eoliczne; 6 – Krajobrazy wyżyn i nisklich gór – węglanowe i gipsowe – erozyjne; 7 – Krajobrazy wyżyn i niskich gór – krzemianowe i glinokrzemianowe – erozyjne; 8 – Krajobrazy gór średnich i wysokich – średniogórskie – erozyjne; 9 – Krajobrazy gór średnich i wysokich – wysokogórskie – erozyjne i glacjalne; 10 – Krajobrazy dolin i obniżeń – zalewowych den dolin – akumulacyjne; 11 – Krajobrazy dolin i obniżeń – tarasów akumulacyjnych – akumulacyjne; 12 - Krajobrazy dolin i obniżeń - Deltowe i Równin bagiennych; 13 – Krajobrazy dolin i obniżeń – obniżeń denudacyjnych i kotlin w terenach wyżynnych i górskich – erozyjne; 14 – granice państwowe.
Słownik
proces polegający na wywiewaniu drobnego materiału skalnego (piasku bądź pyłu), który powoduje stopniowe obniżanie się obszaru; efektem deflacji są charakterystyczne formy, takie jak misy deflacyjne, ostańce deflacyjne czy płaskie powierzchnie bruku deflacyjnego
różnica wysokości pomiędzy najwyżej i najniżej położonym punktem na określonym terenie
(łac. denudare ‘ogołacać’, ‘odkrywać’; także degradacja, łac. degradatio ‘obniżenie’) – degradacja czyli procesy denudacyjne są procesami niszczącymi, powodującymi wyrównywanie i stopniowe obniżenie powierzchni Ziemi; średnia prędkość wyrównywania się powierzchni kontynentów wynosi około 6 mm/1000 lat
niewysoki pagórek o wydłużonym kształcie, uformowany z materiału morenowego przez przesuwający się po nim lądolód
forma akumulacji wodnolodowcowej o różnych kształtach (pagóry, wały), zbudowana głównie z drobnoziarnistych piasków i mułków osadzanych w zwykle owalnych zagłębieniach w lądolodzie
określenie krajobrazu polodowcowego, w którym formy utworzone przez lądolód są świeże i dobrze czytelne w terenie; zasięg rzeźby młodoglacjalnej pokrywa się z zasięgiem ostatniego zlodowacenia północnopolskiego (bałtyckiego, vistuliańskiego lub Wisły); typową cechą rzeźby młodoglacjalnej jest oprócz dużego urozmaicenia rzeźby terenu duża liczba jezior polodowcowych i rynien subglacjalnych
nazwa polskiej część prowincji Niziny Środkowoeuropejskiej w podziale fizycznogeograficznym Europy Zachodniej; w Polsce prowincja ta obejmuje pas nizin między Morzem Bałtyckim na północy a Sudetami i pasem wyżyn na południu; określenie Niż Polski lub Polska niżowa jest stosowane w publikacjach biologicznych odnoszących się do terenów położonych poza pasmami Sudetów i Karpat
forma terenu w kształcie długich, krętych wałów; powstaje wskutek osadzania się materiału wodnolodowcowego, głównie piasku i żwiru, w szczelinach lądolodu
(z gr. plejsto ‘większość’, cene ‘nowy’) okres trwająca ponad 2,5 miliona lat (od 2,58 mln do 11,7 tys. lat temu), nieformalnie nazywany jest epoką lodowcową, ze względu na to, że w tym czasie olbrzymie lodowce kontynentalne (tzw. lądolody) pokrywały co najmniej kilkakrotnie północną i środkową część Europy, zachodniej Azji i północną część Ameryki Północnej
szerokie, podłużne obniżenie o płaskim dnie; pradolina powstawała w czasie wytapiania się lądolodu na jego przedpolu w wyniku działalności wód płynących z topniejącego lodowca i wód rzecznych płynących z południa, które połączywszy się, utworzyły rozległe rzeki roztokowe płynące w kierunku zachodnim
procesy wpływające na rzeźbę terenu na przedpolu lodowca w zimnym klimacie peryglacjalnym; do najważniejszych rzeźbotwórczych procesów peryglacjalnych należą wietrzenie mrozowe, soliflukcja, erozja eoliczna, deflacja
piaszczysto‑żwirowa równina tworząca się na przedpolu lądolodu; materiał piaszczysto‑żwirowy jest osadzany przez wody roztopowe płynące od lądolodu
podłużne zagłębienie powstałe wskutek niszczącej działalności wody płynącej pod lądolodem; po stopnieniu lodu w jej dnie utworzyły się jeziora rynnowe
proces morfologiczny modelujący stoki w obszarach o klimacie zimnym, w warunkach peryglacjalnych; zjawisko to polega na powolnym (do kilku cm na rok) pełzaniu wierzchniej (odmarzniętej) warstwy gruntu po powierzchni wieloletniej zmarzliny
określenie krajobrazu polodowcowego, w którym formy utworzone przez lądolód są silnie przekształcone przez denudację i dlatego mało wyraziste; z reguły w obszarze tym nie występują jeziora polodowcowe, ponieważ ich misy zostały całkowicie wypełnione przez osady; nazwę tą stosuje się w odniesieniu do terenów znajdujących się poza zasięgiem ostatniego zlodowacenia północnopolskiego (bałtyckiego, vistuliańskiego lub Wisły)
obszar charakteryzujący się bardzo niską temperaturą powietrza i małymi opadami, czego skutkiem jest obecność wieloletniej zmarzliny; występuje ona przed lądolodami lub samodzielnie, np. na Syberii
równinne, faliste lub pagórkowate powierzchnie pokryte materiałem morenowym pozostawionym przez wytapiający się lądolód
powstałe w miejscu dłuższego postoju czoła lądolodu przez wytapianie się materiału skalnego z lodu (najwyższe wzniesienia Pojezierza Mazurskiego i Pomorskiego - Wieżyca, Dylewska Góra, Szeska Góra)