Kira Gałczyńska Wstęp

Zainteresowanie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego teatrem sięgają lat międzywojnia, kiedy to poeta miał za  sobą okres terminowania w Teatrze Reduty, kilka napisanych i zniszczonych sztuk - komediikomediakomedii i dramatówdramatdramatów. Wspomnieć należy o paru przekładach arcydzieł dramaturgii światowej, od Szekspira poczynając. [...]

Najmniejszy Teatr Świata nie wziął się więc z pustki. Poprzedziły go poważne studia nad specyfiką dzieła teatralnego. 

[...] myślę [...], że żywe, trwające już ponad pół wieku zainteresowanie [Teatrzykiem Zielona Gęś - dop. DM] wzięło się w pierwszym rzędzie z możliwości tak mądrego i jednocześnie tak pełnego kpiny oglądu polskiej rzeczywistości, typowo polskich przywar, polskiej tromtadracjitromtadracjatromtadracji, narodowego zadęcia, słowem wszystkiego, czego nie znosił K.I.G., z czym walczył, czemu się przeciwstawiał. Swoją walkę z polskim kołtuństwemkołtuństwokołtuństwem ubrał w nowy, jakże gałczyński kostium. Nowa groteskowa gamiliagamiliagamilia poety - to świat dziwnych ludzi i dziwniejszych zwierząt. [...]

Pierwsza „Zielona Gęś” pojawiła się na ostatniej stronie “Przekroju” wiosną 1946 roku. [...]

Skandale Gęś wywoływała stale, niemal do chwili swego zniknięcia z ostatniej strony krakowskiego tygodnika.

1 Źródło: Kira Gałczyńska, Wstęp, [w:] Konstanty Ildefons Gałczyński, Teatrzyk Zielona Gęś , oprac. Małgorzata Gołembnik, Lidia Zielińska, Warszawa 1999.

Iwona Mityk Groteska w „Zielonej Gęsi” Gałczyńskiego

[...] inspiracją dla Gałczyńskiego w pisaniu Zielonej Gęsi był Zielony Balonik Boya‑Żeleńskiego. Poeta wybiera, podobnie jak jego poprzednik, tradycję oświeceniową, propagującą postawę racjonalistycznąracjonalizmracjonalistyczną [...]. Z literatury oświecenia poeta zapożyczył zwierzęce postaci niektórych aktorów „najmniejszego teatru świata”. Z przyjęciem racjonalistycznego spojrzenia na polską kulturę można powiązać też prowadzoną w Zielonej Gęsi kampanię odbrązowiającą wymierzoną w bezkrytyczny kult trzech wieszczy: Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego. [...] Groteska wyróżnia się zespołem swoistych właściwości, z których najważniejszą jest paradoksalneparadoksparadoksalne połączenie zjawisk przeciwstawnych, sprzecznych, niewspółmiernych, określane też jako niezbornośćniezbornośćniezborność składników, antytezaantytezaantyteza, nawarstwienie sprzeczności. Z właściwości tej wynikają pozostałe: łączenie elementów przerażających i humorystycznych, zestawienie hiperbolizacjihiperbolizacjahiperbolizacji z pomniejszeniem czy fantastykifantastykafantastyki z realizmemrealizmrealizmem, absurd wypływający z braku jednolitego systemu zasad rządzących światem, łamanie ustalonych konwencji artystycznych, [...], naruszenie kolejności zjawisk, nienaturalne ich powtarzanie się, zestawienia zjawisk wykluczających się, wydobywanie kontrastów, niezgodności treści i formy, odrzucanie norm logicznych, operowanie anachronizmami, wprowadzenie elementu zaskoczenia, niespodzianki, wreszcie niejednorodność stylistyczna. Charakterystyczne jest, że cechy te, jeśli obecne są w utworze jednostkowo, nie przyczyniają się do powstania groteski. Pojawia się ona dopiero w momencie, gdy następuje nawarstwienie kilku wyżej wymienionych właściwości. Najczęściej jedna z nich pociąga za sobą zaistnienie kolejnych na skutek wzajemnego ich powiązania. Wśród teatrzyków Zielonej Gęsi przeprowadzić można następujący podział: polityczne - nawiązujące do przemian w sferze życia politycznego kraju po II wojnie światowej, obyczajowe - dotyczące specyficznych wad występujących w postępowaniu i mentalności Polaków, oraz literackie - wykorzystujące popularne motywy, charakterystyczne postacie lub wątki z klasyki polskiej i obcej [...]. Trwałą wartość mają przeważnie teatrzyki obyczajowe [...]. Teatrzyki literackie natomiast, które odwołują się do schematów funkcjonujących w dorobku kulturalnym pokoleń, pozostają najlepiej czytelne, także ze względu na trwałość wzorców, do których się odnoszą.

2 Źródło: Iwona Mityk, Groteska w „Zielonej Gęsi” Gałczyńskiego, [w:] Dzieło i życie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, t. 1, red. Adam Kulawik, Jerzy Ossowski, Kraków 2005, s. 40–41.

Elżbieta Sidoruk Gałczyński - mistrz poetyckiej groteski

Gałczyński zadebiutował [...] jako sprawny technicznie poeta i pisarz o dość wyraźnie zarysowanej strategii twórczej, będącym swoistym wariantem koncepcji poeta ludenspoeta ludens. [...] Przejawia się ona w strukturze utworów opartych na szeroko rozumianej stylizacjistylizacjastylizacji i grze z odbiorcą oraz w stosunku do siebie samego jako autora zarabiającego słowem. Jest to koncepcja pozwalająca na odgrywanie różnych poetyckich ról, z rolą technika literackiego - jako kluczową - na czele. [...] AmbiwalentnaambiwalentnyAmbiwalentna postawa błazna wymaga jako środka ekspresji odpowiedniej, a więc również ambiwalentnej, zasady twórczej. Rola ta w twórczości Gałczyńskiego przypada grotesce. [...] Najbardziej elementarnym poziomem, na którym uobecnia się groteska w utworach Gałczyńskiego - a przy tym wyraźnie dominuje - jest ich warstwa językowa. [...] o swoistości groteski poety decydują trzy cechy: 1) operowanie kontrastami i dysonansami stylistycznymidysonans stylistycznydysonansami stylistycznymi; 2) wykorzystywanie niespodzianki i przeciwieństwa - mechanizmów pokrewnych dowcipowi; 3) żywioł parodyjnyparodiaparodyjny. [...]

Kluczową cechą uprawianej przez poetę groteski są praktyki stylizacyjne. Jest to płaszczyzna, na której spotykają się poeta‑technik literacki i poeta‑twórca groteskowy. [...] Fakt, że w [...] twórczości [Gałczyńskiego - dop. DM] znacząca obecność groteski idzie w parze z koncepcją pisarską, utwierdza w przekonaniu, iż jedną z ważniejszych przyczyn upowszechniania się groteski w literaturze polskiej XX wieku [...] było zastąpienie ekspresyjnejekspresjaekspresyjnej teorii sztuki właśnie przez koncepcje ludyczneludycznyludyczne. [...] Ludyczność okazuje się niezbywalną cechą procesu twórczego, co bynajmniej nie oznacza, że głównym celem dzieła jest zabawienie odbiorcy, choć niewątpliwie funkcja ta w mniejszym bądź większym stopniu dochodzi do głosu. W każdym razie utwory o dominującej funkcji ludycznej reprezentują jeden ze skrajnych biegunów tej koncepcji. Przeciwny tworzą natomiast teksty wyzyskujące techniki ludyczne dla „poważnych” celów.

3 Źródło: Elżbieta Sidoruk, Gałczyński - mistrz poetyckiej groteski, [w:] Dzieło i życie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, t. 1, red. Adam Kulawik, Jerzy Ossowski, Kraków 2005, s. 20–23.

Konstanty Ildefons Gałczyński Pomysł Zeusa

Teatrzyk Zielona Gęś
ma zaszczyt przedstawić

„Pomysł Zeusa”

Osoby:
Zeus, Leda i CAŁY ZESPÓŁ NAJMNIEJSZEGO TEATRU ŚWIATA

Zeus:
Powiedz mi, piękna Ledo, dlaczego jesteś niewrażliwa na moje zaloty?

Leda:
Dlatego, że jesteś szkaradnym staruchem.

Zeus:
Poczekaj! (przemienia się w złoty deszcz) Prawda, jak pięknie szumię?

Leda:
Lipa. Banał i zgaga. Bajkę o złotym deszczu przewałkowały już wszystkie podręczniki mitologii.

Zeus:
(speszony) Rzeczywiście. Ale zaraz, może coś z bykiem? (przemienia się w byka)

Leda:
O, biedny Zeusie - i ten numer jest ograny. Przecież pod postacią byka uwodziłeś Europę.

Zeus:
Istotnie. (płacze)

Leda:
(do Publiczności) Żal mi tego pana. Zupełny zanik inwencji. (do Zeusa) No, Zeusku, do góry uszy! Spróbuj jeszcze czegoś. W życiu trzeba próbować.

Zeus:
(próbuje przemienić się w orła) O!

Leda:
Do bani. Mit z orłem jest mitem z taką brodą!

Zeus:
Eureka! Mam! Wymyśliłem! Będziesz moją! (przemienia się w „Zieloną Gęś”)

Leda:
No, nareszcie! Pójdź w moje objęcia! Och! (znosi jajko, z którego zamiast Heleny i Kastora z Polluksem wykluwają się:
Hermenegilda Kociubińska,
Alojzy Gżegżółka,
Pies Fafik,
Osiołek Porfirion,
Piekielny Piotruś
i na końcu Prof. Bączyński)

Prof. Bączyński:
I to jest właśnie, proszę państwa, geneza Teatrzyku
„Zielona Gęś”, NAJMNIEJSZEGO - TEATRU -
ŚWIATA - PREMIERA - CO - NIEDZIELA.

K U R T Y N A

4 Źródło: Konstanty Ildefons Gałczyński, Pomysł Zeusa, [w:] Teatrzyk Zielona Gęś, oprac. L. Zielińska, M. Gołembnik, wybór L. Zielińska, M. Gołembnik, Warszawa 1999, s. 88–89.