Procesy egzogeniczne, czyli procesy geologiczne, które oddziałują na skorupę ziemską z zewnątrz, polegają na: (1) niszczeniu skał, na co składa się wietrzeniewietrzeniewietrzenie i erozjaerozjaerozja; (2) transporcie materiału skalnegotransport materiału skalnegotransporcie materiału skalnego i (3) akumulowaniuakumulacjaakumulowaniu osadów. W ujęciu geomorfologicznym prowadzą one do wyrównywania rzeźby terenu, czyli denudacjidenudacjadenudacji.

Wietrzenie jako zjawisko niszczące skały bez ich przemieszczania można podzielić na trzy główne rodzaje: (1) wietrzenie fizyczne (mechaniczne)wietrzenie fizyczne (mechaniczne)wietrzenie fizyczne (mechaniczne), (2) wietrzenie chemicznewietrzenie chemicznewietrzenie chemiczne i (3) wietrzenie biologiczne (organiczne)wietrzenie biologiczne (organiczne)wietrzenie biologiczne (organiczne).

Wietrzenie fizyczne może zachodzić w różnych warunkach klimatycznych, jednak przebiega szczególnie intensywnie w klimacie chłodnym i gorącym suchym. W klimacie gorącym suchym zwykle zachodzi wietrzenie insolacyjnewietrzenie insolacyjne (termiczne)wietrzenie insolacyjne (w tym eksfoliacjaeksfoliacjaeksfoliacja), które jest spowodowane zmianami natężenia promieniowania słonecznego. Ponadto w klimacie tym zachodzi wietrzenie solne polegające na rozdrabnianiu skał poprzez mechaniczne działanie soli spowodowane zmianami wilgotności. W klimacie chłodnym w wyniku zmian temperatury, gdzie najistotniejsze są dobowe amplitudy temperatur oraz wahanie temperatury w okolicach 0°C, zachodzi wietrzenie mrozowe (multigelacja). Natomiast w klimacie umiarkowanym wilgotnym rozdrabnianiu podlegają skały ilaste. Proces ten nazywa się deflokulacją i zachodzi w efekcie zmian wilgotności gruntu, na skutek nasiąkania (hydracji) i wysychania (dehydracji).

Wietrzenie chemiczne polega na rozpuszczaniu, hydratacjihydratacjahydratacji, hydroliziehydrolizahydrolizie, utlenianiu i uwęglanowieniu (karbonatyzacji) oraz krasowieniu skał przy udziale wody, tlenu, dwutlenku węgla, kwasów humusowych i bakterii.

Wietrzenie biologiczne to wietrzenie mechaniczne i chemiczne skał, które dokonuje się przez oddziaływanie roślin oraz zwierząt. Wietrzeniu biologicznemu powodującemu zmiany chemiczne skał sprzyja klimat gorący i wilgotny.

Wszystkie trzy rodzaje wietrzeń zachodzą jednocześnie na całej Ziemi, jednak ich natężenie i udział zmienia się w zależności od warunków klimatycznych i hydrologicznych.

Pozostałe procesy egzogeniczne polegają na przemieszczaniu się osadów spowodowanym siłą przyciągania ziemskiego, ruchem wody, lodu lub powietrza (wiatrem). W przemieszczaniu się osadów istotne są trzy etapy: (1) uruchomienie materiału do transportu (erozja), (2) transport i (3) depozycja. Procesami geologicznymi powszechnie występującymi na Ziemi, generowanymi przez grawitację, są ruchy masowe. Na ruchy masowe składają się: (1) obrywanieobrywanieobrywanie, (2) staczaniestaczaniestaczanie, (3) osiadanieosiadanie pionowe lub skośneosiadanie, (4) osuwanieosuwanieosuwanie, (5) spełzywaniespełzywaniespełzywanie i (6) spłukiwanie. Wszystkie te procesy powodują powolne wyrównywanie powierzchni ziemi.

Przemieszczanie się materiału skalnego w środowisku wodnym może odbywać się w rzekach i zbiornikach wodnych (morzach i jeziorach). Procesy erozji, transportu i akumulacji rzecznej noszą nazwę procesów fluwialnych. W korytach i dnach dolin (terasach zalewowych) różnej wielkości materiał może być przemieszczany w zależności od prędkości płynięcia wody. W korytach rzecznych zwykle transportowane i deponowane są otoczaki, żwiry i piaski, rzadziej mułki. Natomiast na równinach zalewowych odkłada się przeważnie materiał drobnoklastyczny (piaski i mułki). Z biegiem rzeki od źródeł do ujścia, w profilu podłużnym, wraz ze zmniejszaniem się spadku dna doliny zmniejsza się także prędkość płynięcia wody i zmieniają się proporcje erozji, transportu i akumulacji osadów. W profilu podłużnym rzeki wyróżnia się trzy odcinki (ryc. 1): (1) górny, w którym dominują procesy erozji, a dolina ma przekrój V‑kształtny; (2) środkowy, gdzie przeważa transport materiału skalnego, a dolina jest płaskodenna; (3) dolny z przewagą depozycji aluwiówaluwia aluwiów, a dolina w odcinku ujściowym ma zwykle kształt delty, natomiast w rejonach, gdzie występują pływy morskie, ma kształt lejka.

RbeNQglkawk8f

Na ilustracji przedstawiono zbocze z płaskim terenem w dolnej części. Zbocze podzielono na trzy części. Odcinek górny jest najbardziej stromy. Przeważa na nim erozja. Na ilustracji są tam skały oraz niebieskie linie oznaczające wodę. Zbocze porasta trawa, a w dolnej części odcinka górnego niskie krzewy. Poniżej stromego zbocza jest mniej stroma część - to odcinek środkowy. Występuje na nim przewaga transportu. Są tu szersze niebieskie linie oznaczające wodę, a także niskie krzewy. W dolnej części po dwóch stronach rzeki jest kolor żółty. Trzeci odcinek to dolna części zbocza. Występuje w nim przewaga akumulacji. Na ilustracji jest tam duży niebieski obszar - zbiornik wodny wraz z kolorem żółtym - osadami, a także zielonym - roślinnością.

W zbiornikach wodnych erozja zachodzi głównie w strefie brzegowej, wzdłuż wysokich brzegów i nazywana jest abrazją (ryc. 2), natomiast wzdłuż niskich brzegów i na dnie zbiorników wodnych akumulowany jest materiał pochodzący z abrazji brzegu i denudacji oraz erozji form znajdujących się w zlewniach jezior i zlewiskach mórz. Ogólna prawidłowość rozmieszczenia osadów na dnie zbiorników polega na drobnieniu osadów wraz ze wzrostem odległości od brzegu i wzrostem głębokości wody. Blisko brzegu, w tzw. strefie litoralnejstrefa litoralnastrefie litoralnej deponowane są głównie żwiry i piaski, natomiast mułki i iły – w strefie pelagicznejstrefa pelagialnastrefie pelagicznej w głębi basenów wodnych (ryc. 2). W płytkowodnej strefie brzegowej jezior i mórz, w sąsiedztwie niskich brzegów dochodzić może do gromadzenia się materiału organicznego w efekcie zarastania roślinnością wodną.

RyzsPUWaBaDoi

Ilustracja przedstawia strefy sedymentacji zbiorników wodnych. Na ilustracji jest zbiornik wodny, po lewej stronie rosną na brzegu drzewa, a w wodzie roślinność. Obszar w pobliżu zbiornika to strefa przybrzeżna - litoral. Przy niskiej roślinności rosnącej w pobliżu brzegu opisano: zarastanie, akumulacja biomasy. Nieco dalej następuje akumulacja żwirów i piasków. W zbiorniku zaznaczono strefę toni wodnej - to strefa pelagiczna. Na dnie zbiornika wodnego dochodzi do akumulacji mułków i iłów. Prawy brzeg zbiornika jest stromy - zachodzi tam abrazja.

W mroźnych warunkach klimatycznych procesy denudacyjne wywoływane są głównie przez lód. Lód, mimo że jest uważany za ciało stałe, ma właściwości plastyczne. W efekcie pod wpływem nacisku gromadzącego się lodu (miąższość lodu w lądolodach może dochodzić do kilku kilometrów) lód znajdujący się w stopie lądolodu nabiera właściwości ciała plastyczno‑lepkiego i powolnie przemieszcza się (płynie). W wyniku tego przymarznięte do jego podłoża osady podlegają erozji zwanej egzaracją i przemieszczają się razem z nim. W obszarach górskich wkraczające w doliny potoków górskich jęzory lodowcowe rzeźbią U‑kształtne doliny oraz wygładzają podłoże skalne, w efekcie czego powstają mutonymutonmutony (barańce). Następnie podczas topnienia lodu znajdujący się w nim materiał skalny wytapia się, w efekcie czego powstaje osad składający się z różnej wielkości przemieszanych ze sobą cząstek skalnych zwanych gliną (moreną). W zależności od miejsca wytopienia oraz długości postoju lądolodu z gliny powstają różnego rodzaju formy. W miejscu dłuższego zatrzymania się lądolodu na stałej pozycji, podczas którego jednocześnie wytapia się on na czole, a do krawędzi przesuwają się masy lodu z jego wnętrza, formują się wzgórza i pagórki moreny czołowej. Natomiast materiał gliniasty, wytapiający się w podłożu lodowca, tworzy powierzchnię płaską lub falistą moreny dennej.

Należy dodać, że wytapianiu się lodowca towarzyszą procesy erozji i akumulacji wodnej związane z krążeniem wód w jego wnętrzu: rynny wodnolodowcowe, ozy i kemy. Natomiast wody lodowcowe płynące lub gromadzące się w zbiornikach wodnych (zastoiskowych) na jego przedpolu tworzą doliny proglacjalne i piaszczyste powierzchnie sandrowe, a w dnach jezior zastoiskowych gromadzą się zwykle drobnoklastyczne, rytmicznie warstwowane iły warwoweiły warwowe (zastoiskowe)iły warwowe.

Formy i procesy lodowcowe zostały wyczerpująco omówione w lekcji: „Wpływ zlodowaceń na rzeźbę Polski”.

W obszarach z ubogą roślinnością, zarówno w klimatach gorących, jak i chłodnych ważną rolę w modelowaniu powierzchni skorupy ziemskiej odgrywają procesy wywoływane przez wiatr. Procesy te, zwane eolicznymi (gr. Eol, Aíolos, łac. Aeolus – w mitologii greckiej władca wiatrów), polegają na (ryc. 3): (1) erozji skał i wywiewaniu drobnego materiału, głównie piasków i pyłów (deflacji); (2) przenoszeniu ziaren mineralnych i organicznych na różne odległości i na różnej wysokości, zależnie od prędkości wiania wiatru i wielkości transportowanego materiału; (3) depozycji piasku w formie wydm i równin piaszczystych, a także serii pylastych w formie pokryw lessowych.

R1Ty8LcSgP1nM

Na ilustracji przedstawiono przebiegu procesów eolicznych. Ilustracja przedstawia żółto-pomarańczowe wzniesienia. To wydmy. Na jednym z wierzchołków wydmy zaznaczono unoszący się pył. Na wydmie dochodzi do akumulacji piasku nawianego od podnóża wydm, w dolnej części wydm zachodzi deflacja. W zagłębieniach pomiędzy wydmami zachodzi akumulacja lessów.

W obszarach zbudowanych ze skał węglanowych, pod wpływem dwutlenku węgla rozpuszczonego w wodzie zachodzi proces krasowienia. Efektem wymywania węglanu wapnia ze skał są formy erozyjne: (1) powierzchniowe – żłobki i leje krasowe, uwały, polie i ponory; (2) podziemne – jaskinie, kanały i studnie krasowe. Wewnątrz form podziemnych w wyniku wytrącania się węglanu wapnia powstają różnorodne formy naciekowe: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty i draperie naciekowe.

Powszechną tendencją wynikającą z procesów egzogenicznych, głównie denudacji, jest dążenie do powstania niemal płaskiego terenu. Powierzchnia zrównania pełnego może powstawać w wyniku obniżania się stoków (peneplenapeneplenapeneplena), co zachodzi głównie w wilgotnych warunkach klimatycznych (ryc. 4), natomiast w klimatach suchych dochodzi głównie do cofania się stoków (ryc. 5) i powstania pedymetupedymentpedymetu.

W zależności od stopnia przekształcenia obszaru przez procesy egzogeniczne wyróżnia się trzy stadia denudacyjne:

(1) stadium młodociane, podczas którego tworzy się sieć rzeczna, intensywnie zachodzą ruchy masowe – głównie obrywanie, odpadanie i osuwanie;

(2) stadium dojrzałe, w którym w procesie wyrównywania terenu zmniejsza się udział odpadania, osuwania, a zwiększa spełzywanie i spłukiwanie; rzeki mają w miarę wyrównane profile, w efekcie praktycznie zanika powierzchnia pierwotna obszaru;

(3) stadium starcze – powstaje peneplena lub pedyment, doliny mają szerokie dno, po dawnej powierzchni pierwotnej pozostają tylko ostańce.

R9yklPsvaV36f

Na ilustracji pokazano trzy etapy powstawania penepleny w wyniku obniżania się stoków. Pierwszy obrazek przedstawia stadium młodociane - teren jest górzysty, w dolinach płyną rzeki. Kolejny etap to stadium dojrzałe. Wzniesienia są niższe, przez teren przepływają w dolinach rzeki. Stadium starcze - teren jest prawie płaski, w dolinach są rzeki.

R1aX2QTRK5bth

Ilustracja przedstawia etapy powstawania pedymentu w wyniku cofania się stoków. Na ilustracji są trzy stadia. Stadium młodociane - na płaskiej powierzchni są liczne głębokie żłobienia, tworzą rozgałęzienia. W stadium dojrzałym żłobienia są głębsze i szersze, skały z licznymi warstwami mają płaskie wierzchołki. W stadium dojrzałym teren jest niemal płaski. Na jego powierzchni jest rzeka.

Słownik