Filozofia nowożytna – charakterystyka

Zacznijmy od terminu „nowożytność”. Przyjmuje się na ogół, że ów określenie oznacza okres w dziejach kultury, który rozpoczyna się wraz z renesansem, a kończy na przełomie XIX i XX w. Poprzedzać by go miało prawie tysiąc lat trwające średniowiecze, a po nim następowałby okres zwany współczesnością. Trzeba jednak zdać sobie sprawę, że takie datowanie jest w dużym stopniu arbitralnearbitralnyarbitralne i umowne. Po pierwsze, stosuje się je przede wszystkim w Polsce, gdyż język polski szczęśliwie dysponuje neutralnym terminem „nowożytny”, który można stosować do bardzo różnych zjawisk kulturowych i ideowych. Inne języki zachodnie mają tu do dyspozycji wartościujący termin „nowoczesny” (ang. modern, franc. moderne, niem. modern, choć istnieje też termin neuzeitlich), niepasujący do opisu wielu zjawisk.

RWTsPghF47GS71

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn w togach. Trzymają książki. Mężczyzna po lewej jest starszy, ma długą, siwą brodę oraz półdługie włosy po bokach z łysiejącym czubkiem głowy. Mężczyzna po prawej jest młodszy, ma ciemną, gęstą brodę oraz krótkie włosy.

Po drugie – i co może ważniejsze – wiele prądów umysłowych nie zna sztywnych granic czasowych: ideeideaidee będące w centrum dyskusji nowożytnych miały często bardzo dawne, średniowieczne czy starożytne źródła – o ich oryginalnym odczytaniu decydował na ogół nowy kontekst teoretyczny, w jakim występowały. Biorąc to pod uwagę, przyjmujemy ze względów raczej metodycznychmetodycznymetodycznych i dydaktycznych, że przez „nowożytność” będziemy rozumieli procesy zachodzące w kulturze europejskiej w wiekach XVII, XVIII i XIX. Nie oznacza to, że nie można ustalić jakichś ogólnych merytorycznych wyróżników tego okresu, zwłaszcza w interesującej nas tu dziedzinie filozofii. Przeciwnie, postaramy się – ze względu na ich uniwersalny bądź szczególnie intensywny charakter – je wytypować.

Przede wszystkim należy podkreślić fakt, że filozofia nowożytna ma na ogół charakter pozainstytucjonalny. Właściwie wszyscy wybitniejsi jej przedstawiciele działają poza uniwersytetami i kolegiami zakonnymi, gdzie filozofia jest przedmiotem nauczania. 
W tych akademickich instytucjach w XVII i XVIII w. uprawia się nadal w najlepsze scholastykęscholastykascholastykę („nowa” scholastyka jezuicka, „druga” scholastyka); tymczasem filozofowie głoszący nowe idee, choć pozostają z nią w kontakcie, nie czują się zobligowani do uznawania jej za obowiązującą doktrynędoktrynadoktrynę. Sytuacja zmienia się właściwie dopiero w wieku XIX – i to tylko w pewnych kręgach – kiedy to niektórzy wybitni myśliciele zajmują katedry uniwersyteckie.

RfW4IsSZuJwDO1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Ma krótkie, siwe włosy oraz długą brodę z wąsami. Ma pociągłą twarz z głębokimi zmarszczkami. Ubrany jest w czerwony strój. W ręku trzyma kartkę.

Innym wyróżnikiem filozofii nowożytnej – tym razem jak najbardziej merytorycznym, treściowym – jest jej bliski związek z nauką w nowożytnym właśnie sensie. Nauka w wieku XVII zaczyna zdobywać – dzięki rozwojowi astronomii, fizyki i matematyki – coraz większą autonomię wobec czysto teoretycznych spekulacji odwołujących się do litery objawienia zawartego w Piśmie Świętym. Autonomia ta polegała z jednej strony na rozwoju świadomości metodologicznej, to znaczy na uświadomieniu sobie przez uczonych, że osiąganie wartościowych wyników poznawczych zależy od krytycznego (czyli sceptycznego i selektywnego) podejścia do hipotez, które miały przynieść wyjaśnienie obserwowanych faktów, i od przyjęcia właściwej metody badań w danej dziedzinie.

Z drugiej strony owa niezależność polegała na wyzwalaniu się od spekulatywnego języka tradycyjnej kosmologiikosmologiakosmologii. Wyrażało się to w korzystaniu z osiągnięć matematyki przy formułowaniu hipotez naukowych oraz w odwoływaniu się do weryfikacji empirycznej (doświadczenia, eksperymentu) przedstawianych teorii, możliwej w coraz większym zakresie dzięki technicznemu rozwojowi aparatury naukowej (wynalazki). Wyłaniająca się w takim kształcie nowożytna nauka przybierała z czasem postać ogólnej teorii wyjaśniającej przede wszystkim budowę i prawa rządzące światem przyrody (kosmosem), teorii konstruowanej z nastawieniem krytycznym i metodycznym, w ścisłym związku z obserwowanymi bądź eksperymentalnie wywoływanymi procesami fizykalnymi.

RFQUvNUuHDRMD1

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Ma półdługie, lekko falujące włosy. Ma wydatny nos oraz okrągłe oczy. Ubrany jest w długi strój. W prawej ręce trzyma cyrkiel, którym mierzy coś na karcie.

Niebagatelną rolę w osiągnięciu przez naukę takiego kształtu odegrał przede wszystkim rozwój astronomii, a w szczególności hipoteza heliocentryczna wysunięta przez Mikołaja Kopernika (1473–1543), podtrzymana i rozwijana przez Johannesa Keplera (1571–1630) oraz Galileusza (1564–1642). To właśnie idea nieskończoności okaże się tą ideą, za pomocą której nauka odciśnie swe najsilniejsze piętno na filozofii nowożytnej, w szczególności na filozofii XVII w.

RC5ZD8yzdD4wQ1

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę. Ma krótkie włosy oraz prostokątną twarz. Ubrany jest w mnisi habit. Ma uniesione ręce do modlitwy.

Teza, że wszechświat jest nieskończony, nie narodziła się jednak na gruncie nowożytnej nauki. Jeszcze radykalniejszy pogląd – w postaci wizji świata otwartego i zdecentralizowanego, wizji nieskończonej ilości światów – rozwinął Giordano Bruno (1548–1600). Filozoficzne spekulacje tych myślicieli nie przybrały wszelako charakteru teorii naukowych w wyżej zarysowanym sensie (przede wszystkim pozbawione były aparatury matematycznej i nie traktowały przyrody w kategoriach mechanizmu). Ponadto pierwsi uczeni wysuwający teorię heliocentryczną – Kopernik i Kepler – nie głosili wcale, że wszechświat jest nieskończony. Kosmos był dla nich nadal kulistą przestrzenią, zamkniętą przez sferę nieruchomych gwiazd stałych, „niezmierzoną” (ze względu na swoją wielkość), ale skończoną. Heliocentryzm rewolucjonizował ich światopogląd z tego względu, że był negacją kosmologii o charakterze teocentrycznym, kosmologii głoszącej jakościowe zróżnicowanie sfer świata, jego wewnętrzną hierarchię i celowość. Dopiero Galileusz odrzucił pojęcie centrum wszechświata (dzięki udoskonaleniu teleskopu i swoim wyliczeniom matematycznym) i tym samym otworzył drogę do naukowego uzasadnienia tezy o jego nieskończoności.

I ta właśnie teza niezwykle silnie zainspirowała filozofię XVII w. Filozofia bowiem – obok teorii naukowych – miała jeszcze coś do powiedzenia o samej naturze „budulca”, z jakiego świat miał być skonstruowany, a już niezależnie od ówczesnej nauki podejmowała również kwestie związane, najogólniej mówiąc, z powołaniem człowieka i jego miejscem we wszechświecie (nauka – poza medycyną – nie uczyniła jeszcze „spraw ludzkich” swoim przedmiotem). Stąd idea nieskończoności przełożyła się w filozofii na wizję świata jednorodnego co do poziomów istnienia, świata faktów odartego z wartości, którego najistotniejszą charakterystyką była zgeometryzowana, jednorodna rozciągłość – przestrzeń rządząca się prawami matematyki i mechaniki.

Myślenie o świecie w kategoriach mitologicznych, organicznych i teleologicznych (celowościowych) ustąpiło myśleniu w kategoriach przyczynowo‑skutkowych, a zamiast myślenia o człowieku w ramach koncepcji teocentrycznej czy ewentualnie antropocentrycznej pojawiła się teza o jednorodności człowieka i nieskończonej natury oraz związany z tym problem oscylacji pomiędzy wizją indywidualistyczną, podkreślającą autonomię człowieka, a całościową wizją rzeczywistości. Przenikający oba te obszary refleksji filozoficznej kult matematyki, uznanej za absolutnie bezbłędne i precyzyjne narzędzie myślenia, sprawił, że ideałem ówczesnej filozofii jako ogólnej wiedzy o świecie i człowieku, odwołującej się do autorytetu nauki, stała się mathesis universalis, zmatematyzowana teoria wszystkiego. Zobaczymy jednak, że ideał ten wymagał istotnych uzupełnień ze strony metafizyki, która z kolei musiała przybrać nową postać.

RlZZ7rokjD5pN1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą.

R1MfEkFpM3btG1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, nos prosty, oczy małe. Mężczyzna ma brodę hiszpankę. Ubrany jest w dworski, szesnastowieczny strój składający się z obszernego kaftana, pod szyją ma koronkową kryzę, na głowie duży kapelusz.

I tak oto filozofia w XVII w. odrzuciła – przynajmniej poza instytucjami akademickimi – średniowieczny i renesansowy model, zgodnie z którym pozostawała najpierw w najściślejszym związku z teologią, a później z trzema humanistycznymi sztukami wyzwolonymi (gramatyką, retorykąretorykaretoryką i dialektykądialektykadialektyką), i zwróciła się ku zainteresowaniu budową świata przyrody (choć jego odniesienie do Boga pozostawało nadal sprawą niezwykle ważną), miejscem w nim człowieka oraz ku poszukiwaniom pewnej, niezawodnej metody poznawania, mającej prowadzić do odkrycia prawd niezachwianych i ostatecznych.

Słownik