AneksjaaneksjaAneksja Austrii

RZ8bYYclbng8S1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna siedzi w fotelu, ma założoną nogę na nogę, a ręce trzyma na podłokietnikach. Jest ubrany w ciemny garnitur, ma okrągłe okulary i krótki wąsik.

Wiosną 1938 r. Adolf Hitler przystąpił do realizacji planu budowy Wielkich Niemiec. Pierwszym etapem było włączenie do III RzeszyIII RzeszaIII Rzeszy Austrii. Wcześniej dokonał ważnych zmian kadrowych w najwyższych władzach III Rzeszy. Ministrem spraw zagranicznych został Joachim von Ribbentrop, wymieniono również niektórych ambasadorów. Hitler objął osobiście dowództwo niemieckich sił zbrojnych, a funkcję szefa nowo utworzonego Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu (Oberkommando der Wehrmacht) powierzył gen. Wilhelmowi Keitelowi.

Aneksji Austrii starali się zapobiec austriaccy politycy: prezydent Wilhelm Miklas i kanclerzkanclerzkanclerz Kurt von Schuschnigg. Ten ostatni złożył Hitlerowi dyplomatyczną wizytę 12 lutego 1938 r. Nie przyniosła ona jednak poprawy położenia Austrii. Przeciwnie – Hitler wymusił na Schuschniggu dopuszczenie austriackich hitlerowców do rządu i uzgadnianie z Niemcami austriackiej polityki zagranicznej. Zagorzały austriacki hitlerowiec Arthur Seyss‑Inquart objął kluczowy w tej sytuacji resort spraw wewnętrznych oraz nadzór nad policją.

Wobec groźby aneksji kanclerz Schuschnigg szukał poparcia dla swojej polityki w społeczeństwie – 9 marca ogłosił plebiscytplebiscytplebiscyt, który miał się odbyć już 13 marca. Austriacy mieli odpowiedzieć w nim na pytanie: Czy jesteś za wolną i niemiecką, niezawisłą i społeczną, chrześcijańską i zjednoczoną Austrią?. Hitler obawiał się jednak, że wynik plebiscytu może zaprzeczyć faszystowskiej propagandzie o powszechnej woli Austriaków połączenia się z III Rzeszą, dlatego zdecydował się na ruch wyprzedzający. Nakazał koncentrację wojska niemieckiego w sile 150–200 tys. żołnierzy na granicy z Austrią, a następnie pod groźbą inwazji zmusił Schuschnigga do odwołania plebiscytu i ustąpienia ze stanowiska. Nowym kanclerzem został Arthur Seyss‑Inquart, co otwierało drogę do łatwej aneksji.

R1Vd4Udq1mU6t1

Zdjęcie przedstawia umundurowanych mężczyzn podnoszących szlaban, wokół nich stoją ludzie - cywile.

Podporządkowanie się dyrektywom płynącym z Berlina nie ocaliło austriackiej niezależności. Hitler 12 marca 1938 r. nakazał swoim wojskom wkroczyć do Austrii. Armia austriacka na wyraźny rozkaz rządu nie stawiała oporu, a znaczna część ludności witała żołnierzy niemieckich z radością. Za oddziałami Wehrmachtu podążyły oddziały gestapogestapogestapo, które bezzwłocznie przystąpiły do aresztowań. Ich ofiarami padli przeciwnicy AnschlussuAnschlussAnschlussu, socjaliści i komuniści oraz Żydzi.

Dwa dni później Hitler proklamował w Wiedniu powstanie Rzeszy Wielkoniemieckiej, a Austria zaczęła tracić atrybuty niepodległego państwa. Zlikwidowano Ministerstwo Spraw Zagranicznych oraz Ministerstwo Obrony Narodowej. Nazwę Österreich (Austria) zamieniono na Ostmark (Marchia Wschodnia).

Dzięki aneksji Austrii potencjał demograficzny, gospodarczy i militarny III Rzeszy ogromnie wzrósł. Ludność III Rzeszy powiększyła się o 7 mln osób, w ręce niemieckie dostały się banki austriackie wraz ze znajdującym się w nim złotem. Niemiecką gospodarkę zasiliły nieźle rozwinięty przemysł oraz zasoby bogactw naturalnych, przede wszystkim węgla brunatnego. III Rzesza uzyskała też bezpośrednie granice z Włochami, Węgrami i Jugosławią oraz osaczyła od południa kolejny cel roszczeń terytorialnych: Czechosłowację.

Państwa europejskie były zaskoczone nie tyle samą aneksją Austrii, ile tempem i sprawnością jej przeprowadzenia. Państwa Zachodnie przyjęły Anschluss z niezadowoleniem, ale nie zdobyły się na zdecydowaną reakcję – Anglia i Francja złożyły jedynie protesty, które zresztą zostały odrzucone. Było to wynikiem polityki zaspokajania – appeasementupolityka appeasementuappeasementu, którą państwa te prowadziły do schyłku 1939 r., a która wyrażała się w formie kolejnych ustępstw na rzecz mocarstw faszystowskich. Z nieco bardziej kategorycznym oświadczeniem wystąpił Związek Sowiecki, który chciał stworzyć front antyhitlerowski z Francją, Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Kraje te jednak nie były zainteresowane współpracą ze Stalinem. Natomiast brak reakcji państw środkowo‑europejskich wynikał bądź to z własnej bezsilności (jak np. w przypadku Czechosłowacji), bądź z faktu uwikłania się w związki polityczne i wspólne interesy z III Rzeszą.  Polska raczej z ulgą podeszła do aneksji Austrii. Liczyła na to, że zaangażowanie III Rzeszy w Austrii odciągnie Niemcy od Rzeczpospolitej, osłabi Czechy, a tym samym wepchnie Słowację w polską strefę wpływów.  Tak o aneksji pisał Józef Beck:

Węgry również chciały ugrać coś dla siebie. Dzięki anschlussowi Austrii, Czechosłowacja, „wzięta w kleszcze” III Rzeszy, stawała się łatwym przeciwnikiem. Pojawiła się więc szansa, że roszczenia terytorialne Węgier dotyczące południa Słowacji i Ukrainy Zakarpackiej mogły zostać rozstrzygnięte po myśli Budapesztu.

Problem Niemców sudeckich

Anschluss Austrii był pierwszym etapem realizacji hitlerowskiego planu łączenia wszystkich ziem zamieszkanych przez Niemców i budowy Wielkich Niemiec. Wstrzemięźliwość mocarstw zachodnich wobec tej aneksji była dla Hitlera sygnałem, że może pozwolić sobie na więcej. Jego kolejnym celem stały się przygraniczne rejony czeskich Sudetów, zamieszkane w połowie przez Niemców.

Niemcy sudeccy zorganizowali się, tworząc pod kierunkiem Konrada Henleina ugrupowanie pod nazwą Front Ojczyźniany Niemców Sudeckich, którego działalność była hojnie wspierana finansowo przez III Rzeszę. Henlein początkowo występował z żądaniem autonomiiautonomiaautonomii dla Niemców sudeckich, a następnie – za namową Hitlera – zaczął domagać się wcielenia tzw. Sudetenlandu do Niemiec. Żądania te zostały kategorycznie odrzucone przez rząd czechosłowacki, który wobec wzrostu agresywności bojówek niemieckich w Sudetach i zwiększenia liczebności wojsk niemieckich na granicy z Czechosłowacją ogłosił częściową mobilizację.

Działania rządu czechosłowackiego nie spotkały się z aprobatą państw zachodnich. Obawiały się one wybuchu wojny z Niemcami, do której nie były przygotowane i której za wszelką cenę chciały uniknąć. Kunktatorsko nastawiony premier Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain miał nadzieję, że zaborcze ambicje Hitlera ograniczą się do terenów zamieszkanych przez Niemców, a Francja swoje kroki uzależniała od postawy Brytyjczyków. Rządy obydwu gasnących imperiów skrzętnie skorzystały z propozycji Benita Mussoliniego, aby zwołać konferencję międzynarodową, która miałaby rozstrzygnąć losy Czechosłowacji.

Rozbiór Czechosłowacji

Konferencja ta odbyła się 29 września 1938 r. w Monachium. Uczestniczyli w niej szefowie rządów: Wielkiej Brytanii – Neville Chamberlain, Francji – Édouard Daladier, Włoch – Benito Mussolini i Niemiec – Adolf Hitler. Pod nieobecność przedstawiciela rządu czechosłowackiego 30 września został podpisany układ monachijski, zobowiązujący Czechosłowację do odstąpienia III Rzeszy całego spornego obszaru czeskich Sudetów.

R1CSgeO67hg6F

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku z wąsami, ciemnymi, dużymi oczyma i wyraźnymi brwiami. Mężczyzna ma założone ręce na piersi. Ubrany jest w garnitur, białą koszulę, kamizelkę i krawat.

R1AS8YAAspNz4

Na zdjęciu znajduje się dziesięciu mężczyzn, trzech z nich ubranych jest w mundury, u jednego widoczna jest swastyka na lewym ramieniu. Pozostali ubrani są w garnitury. Ustawieni są w dwóch rzędach, pozują do zdjęcia. Mężczyzna w mundurze z przepaską ze swastyka na ramieniu, ma charakterystyczny niewielki wąsik pod nosem.

O tych decyzjach wezwani do Monachium przedstawiciele Czechosłowacji zostali powiadomieni już po zakończeniu konferencji. Społeczeństwo czeskie było przeciwne aneksji, armia zaś gotowa do działań militarnych w oparciu o nowoczesny system fortyfikacji sudeckich. Prezydent Edvard Beneš i premier Jan Syrový uważali jednak, że walka w osamotnieniu nie ma szans na powodzenie. Czechosłowacja przyjęła więc dyktat. W październiku 1938 r. Niemcy dokonały aneksji Sudetów. W ręce niemieckie dostały się liczne zakłady przemysłowe, w tym cały kompleks zbrojeniowy Škody.

R1Nbfe8Sz47Yo

Zdjęcie przedstawia tłum ludzi. Pośrodku stoją mikrofony, przed nimi mężczyzna trzymający w podniesionym ręku dokumenty. W tle widać mały samolot stojący na płycie lotniska.

Pozostała część Czechosłowacji podlegała dalszym procesom dezintegracyjnym. Już 6 października 1938 r. została ogłoszona autonomia Słowacji. W ten sposób powstało państwo związkowe: Czecho‑Słowacja.

Z osłabienia Czechosłowacji skorzystały również rządy Polski i Węgier. Polska wystosowała ultimatum, domagając się zwrotu spornej części Śląska Cieszyńskiego, czyli Zaolzia. Nowy federalny rząd Czecho‑Słowacji spełnił również i to żądanie. Akcja ta została na Zachodzie odczytana jako przejaw współpracy z Hitlerem.

R5Rapx9JEtfRH

Mapa przedstawia obszar Europy z zaznaczonym terenem zajętym przez III Rzeszę, Kraj Sudetów, znajdujący się na zachodzie i północy obecnych Czech. Teren zajęty przez Węgry to południe Słowacji. Ukraina Karpacka (nadana autonomia, później węgierska) znajdowała się na terenie zachodnie Ukrainy. Zaolzie zajęte przez drugą RP na granicy obecnych Czech i Słowacji. Późniejszy Protektorat Czech i Moraw to centralne Czechy. Późniejsza Słowacja znajdowała się po skrajnie wschodniej i zachodniej stronie kraju.

Natomiast Węgry dążyły do rewizji traktatu w Trianontraktat w Trianontraktatu w Trianon, który pozbawiał ich znacznej części terytorium. Ich roszczenia wobec Czecho‑Słowacji zostały rozstrzygnięte w drodze tzw. arbitrażu wiedeńskiego z udziałem Niemiec i Włoch w roli arbitrów. Przyznawał on Węgrom południowy pas Słowacji i Ukrainy Zakarpackiej. W wyniku tych zmian Węgry uzyskały krótki odcinek granicy z Polską.

R1Q9oL7B9seLH

Zdjęcie przedstawia czterech mężczyzn. Od lewej stoi mężczyzna w średnim wieku, w marynarce z przedłużanym tyłem i w okularach. Kolejny to młody mężczyzna we włoskim mundurze z odznaczeniem na piersi. Jako trzeci stoi mężczyzna w niemieckim mundurze z wieloma odznakami na piersi. Ostatni po prawej to starszy, siwy mężczyzna w ciemnym garniturze z białą chusteczką w kieszonce marynarki.

Los Czecho‑Słowacji dopełnił się w marcu 1939 r. Emil Hácha, który objął urząd prezydencki po dymisji Edvarda Beneša, został zmuszony 15 marca do podpisania w imieniu rządu aktu „dobrowolnego” zrzeczenia się niepodległości, a do Czech wkroczyły wojska niemieckie. Czechy zostały wcielone do III Rzeszy jako autonomiczny Protektorat Czech i MorawProtektorat Czech i MorawProtektorat Czech i Moraw.

Nieco wcześniej, bo 14 marca, niepodległość Słowacji ogłosił krajowy sejm słowacki, powierzając funkcję głowy państwa i szefa rządu słowackiego księdzu Jozefowi Tisie. Słowacja, zrywając związek z Czechami, stała się państewkiem całkowicie uzależnionym od III Rzeszy.

R1UxqbodPmkCu

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn siedzących przy okrągłym stole. Po lewo, starszy, siwiejący w garniturze lekko pochylony do przodu. Na przeciwko niego siedzi mężczyzna w średnim wieku, w mundurze ze swastyką na ramieniu, ma krótki, charakterystyczny wąs pod nosem i przygładzone, zaczesane na bok włosy.

Ra1tw5pNqHwDf

Zdjęcie przedstawia czterech mężczyzn siedzących przy stole. Dwóch z nich siedzi tyłem do widza - jeden ma mundur, drugi garnitur. Na dalszym planie siedzi mężczyzna w mundurze, ze swastyką na ramieniu, krótkim, charakterystycznym wąsem pod nosem i przygładzonymi włosami zaczesanymi na bok, oraz mężczyzna w garniturze. Na stole leżą kwiaty.

Kilka dni po ustanowieniu Protektoratu Czech i Moraw, 21 marca 1939 r., Hitler dokonał kolejnej aneksji. Zajął należący do Litwy okręg Kłajpedy.

Hitlerowski system sojuszy

Po I wojnie światowej Niemcy znalazły się w izolacji politycznej. Przez następne lata mozolnie odbudowywały swoją pozycję międzynarodową. Po dojściu Hitlera do władzy zaczęły tworzyć system sprzyjający planowanej ekspansji. W październiku 1936 r. podpisały sojusz z Włochami, który nieco później został nazwany przez Mussoliniego „osią Rzym–Berlin”.

Hitler poszukiwał sojusznika, przy pomocy którego mógłby zrealizować ambitne plany podboju Związku Sowieckiego – głównego wroga ideologicznego, a zarazem państwa będącego w posiadaniu rozległych obszarów, które w przyszłości miały stanowić „przestrzeń życiową” dla Niemców. Doskonałym kandydatem okazała się Japonia, której stosunki ze Związkiem Sowieckim szybko się pogarszały z powodu japońskiej ekspansji w Azji Wschodniej. W listopadzie 1936 r. został zawarty niemiecko‑japoński pakt antykominternowskipakt antykominternowskipakt antykominternowski. Formalnie jego celem była współpraca obu państw w walce z Międzynarodówką Komunistyczną, której siedziba znajdowała się w Moskwie. Rok później do paktu antykominternowskiego przystąpiły Włochy, a wiosną 1939 r. Węgry i Hiszpania.

R1OAnmITEybvv1

Zdjęcie przedstawia grupę mężczyzn ubranych w galowe mundury wojskowe. Część z nich siedzi przy podłużnym stole i podpisuje dokumenty. Inni stoją z tyłu.

Zawarcie paktu z III Rzeszą i Włochami ułatwiło Japonii ekspansję, ponieważ obydwa państwa uznały utworzone przez Japonię marionetkowe państwo Mandżukuo oraz poparły politykę Japonii wobec Chin.

W 1939 r. nastąpiło zacieśnienie współpracy niemiecko‑włoskiej. Oba państwa 22 maja podpisały sojusz nazwany paktem stalowympakt stalowypaktem stalowym. Sprzymierzeńcy potwierdzili w nim nienaruszalność granicy niemiecko‑włoskiej oraz zapowiedzieli zacieśnienie współpracy gospodarczej i militarnej, m.in. zagwarantowali sobie wzajemnie natychmiastową pomoc i wsparcie wszystkimi siłami w przypadku wybuchu konfliktu z innym państwem.

Słownik

Słowa kluczowe

Anschluss Austrii, pakt antykominternowski, pakt stalowy, państwa Osi, polityka appeasementu, Protektorat Czech i Moraw, świat przed II wojną światową

Bibliografia

H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919–1939, Kraków 2001.

J. Prokopczuk, Historia powszechna 1871–1939, Warszawa 1984.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

Wielka Historia Świata, t. 11, Wielkie wojny XX wieku (1914–1945), pod red. nauk. M. Zgórniaka, Warszawa 2006.

P.M. Majewski, Czy w 1938 roku Czechosłowacja mogła wygrać wojnę z III Rzeszą?, „Mówią Wieki” 4/1997.

P.M. Majewski, Protektorat Czech i Moraw. Pomiędzy ruchem oporu a kolaboracją, „Mówią Wieki” 7/1997.

P. Wróbel, Hitlera poglądy na ryzyko wojny światowej, „Mówią Wieki” 1/1984.

P. Zeman, Iluzje i rzeczywistość. O autonomii Protektoratu Czech i Moraw i życiu kulturalnym w Protektoracie, „Mówią Wieki” 4/1997.

E. Znamierowska‑Rakk, Czy ksiądz Tiso zdradził własny naród?, „Mówią Wieki” 3/1993.