Ćwiczenia

W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.

Geneza państwa

W naukach zajmujących się teorią państwa (politologia) nie ma powszechnie uznanej teorii wyjaśniającej problem powstania organizacji państwowej. W ciągu wieków kształtowały się różnorodne koncepcje dotyczące tego problemu.

Teoria teistyczna

Jest to najstarsza teoria, która upatruje źródeł powstania państwa i władzy w interwencji sił nadprzyrodzonych. We wszystkich starożytnych kręgach cywilizacyjnych, gdziekolwiek powstawały państwa, panowało przekonanie o wpływie bóstwa/bóstw na fakt jego zaistnienia i trwania. Władcy uważani byli za pośredników bogów/boga lub nawet za wcielenie któregoś z nich. Szczególna doktryna genezy państwa występowała w antycznym Izraelu. Jako państwo narodu wybranego miał ono być bezpośrednio rządzone przez Stwórcę.

Wczesnochrześcijańska doktryna wyjaśniająca pochodzenie państwa również wskazywała na Boga jako źródło władzy i państwa. Sformułowana przez św. Pawła koncepcja nie zakładała jednak, że jakiekolwiek konkretne państwo, a zwłaszcza jego władcy, są emanacją woli Boga. Są to natomiast instytucje porządku społecznego nieodłącznie związane z rozumną naturą człowieka.

Św. Augustyn odróżniał idealne państwo Boże (w wieczności) od realnego państwa ziemskiego, w którym tolerowane są pierwiastki zła. Z kolei św. Tomasz z Akwinu wywodził istnienie państwa ze społecznej natury człowieka, w którą wyposażył go Bóg. Posłuszeństwo obowiązuje jednak wyłącznie wobec władzy prawowitej, tzn. takiej, której celem jest troska o dobro wspólne.

Teoria prawno‑naturalna

Najpełniej sformułował ją Arystoteles. Twierdził on, że z racji swej natury człowiek żyje w świadomie zorganizowanej wspólnocie społecznej, czyli państwie. Państwo jest uprzednie wobec jednostki, która ze względu na niesamowystarczalność musi żyć w jego ramach. Modelową wspólnotą jest rodzina, którą współtworzą dwie komplementarne wobec siebie jednostki.

Teorie umowy społecznej

Teorie te wywodzą istnienie państwa z umowy społecznej. Powstawały one w czasach nowożytnych. Najstarszy wariant spotykamy u Holendra Hugona Grocjusza (1583‑1645), prekursora idei prawa międzynarodowego. Jego teoria głosiła, że państwo powołali do istnienia wolni ludzie, aby korzystać z prawa i ochrony dla wspólnego dobra. Stronami umowy są społeczeństwo i władca. Umowa ta jest nieodwołalna, ale poddanym przysługuje prawo do oporu, jeśli władca nie wywiązuje się z jej warunków.

Autorem konserwatywnej wersji teorii umowy społecznej był Thomas Hobbes (1588‑1679) żyjący w czasach rewolucji angielskiej. W swoich rozważaniach odwoływał się do rekonstrukcji hipotetycznego stanu, w jakim żyli ludzie przed jej zawarciem. Egoistyczne jednostki, działając w poczuciu zagrożenia własnego i życia i mienia, miały prowadzić nieustanną wojnę wszystkich ze wszystkimi. Jej kres – wydarzenie na miarę cywilizacyjnego przewrotu – wyznaczyło zawarcie umowy każdego z każdym o zrzeczeniu się wolności na rzecz suwerena. Jego władza ma charakter absolutny i nieodwołalny, lecz gwarantuje przejście do życia uporządkowanego przez rozumne prawo.

Twórca europejskiego liberalizmu, John Locke (1632‑1704), nie podzielał pesymizmu Hobbesa. Twierdził, że w stanie natury ludzie byli wolni, rozumni i szczęśliwi. Nie wszyscy są jednak doskonali i zdarza się, że jeden wyrządza krzywdę drugiemu. Racją powołania państwa jest zapobieganie chaosowi, który powstaje przy próbach dochodzenia sprawiedliwości na własną rękę przez pokrzywdzonego. Umowa społeczna, w której stronami są społeczeństwo i władza, ma na celu ochronę podstawowych i niezbywalnych praw (życia, wolności i mienia). Jest ona jednak warunkowa (o ile władza wypełnia cele, dla której jest powołana) i odwoływalna (władza jest odpowiedzialna przed społeczeństwem).

Twórcą trzeciego – republikańsko‑demokratycznego wariantu teorii umowy – był Jean‑Jacques Rousseau (1712‑1778). Jego zdaniem, umowa społeczna jest konieczna w świecie zepsutym przez cywilizację. Umowa ma charakter absolutny, ponieważ każdy rezygnuje z całości swych praw na rzecz społeczeństwa równych jednostek. Nikt nie traci wolności. W społeczeństwie polega ona na dobrowolnym posłuszeństwie jednostek wobec prawa, które ustanowiło zgromadzenie wolnych ludzi i które odnosi się jednakowo do wszystkich.

Teorie podboju

Zwolennicy teorii podboju koncentrowali uwagę na wiedzy o historycznych realiach, w jakich dochodziło do rozwoju, podziałów i zaniku państw. Ich zdaniem można się sensownie wypowiadać o powstawania państw tylko w kontekście znanych z historii wypadków najazdów i podbojów oraz tworzenia organizacji, w których silniejsi podporządkowali sobie słabszych. Zwolennikami takich koncepcji byli XIX‑wieczni myśliciele, m.in. Eugen Dühring i Ludwik Gumplowicz.

Teoria walki klas

Pogląd na klasową genezę i naturę państwa sformułowali Karol Marks (1818‑1883) i Fryderyk Engels (1820‑1895). Teoria ta była nieodłącznie związana z materialistyczną wizją człowieka i charakterem dziejów ludzkości, opartych na konflikcie. Przesłanką powstania państwa jest według teorii marksistowskiej kształtowanie się własności prywatnej – praźródła wszelkich nieszczęść i niesprawiedliwości. Państwo jest organizacją polityczną tworzoną przez jedną z antagonistycznych klas społecznych, która na danym etapie dziejów narzuciła swoją władzę. Ponieważ esencją władzy jest własność środków produkcji, państwo jest organizacją klasy posiadającej dla obrony przed klasą nieposiadającą. W ostatnim stadium historii, gdy władzę zdobędzie proletariat, prywatna własność zostanie zniesiona, podziały klasowe zanikną, a ludzkość wkroczy na drogę niezahamowanego rozwoju.

Teorie socjologiczne

Teorią socjologiczną o największej doniosłości w nauce jest koncepcja niemieckiego myśliciela Maxa Webera (1864‑1920). Najciekawszym jej aspektem jest teoria legitymizacji wyjaśniająca powody społecznej akceptacji jej nakazów. Poszukając motywów skłaniających ludzi do posłuchu dla władzy, Weber wyróżnił ich trzy źródła.

Źródło racjonalne: akceptacja autorytetu władzy oparta na przekonaniu o legalności porządku i prawa do wydawania poleceń.

Źródło tradycjonalistyczne: akceptacja władzy oparta na wierze w świętość odwiecznych zasad i prawomocność rozkazów osób obdarzonych autorytetem przez tradycję.

Źródło charyzmatyczne: akceptacja autorytetu świętej, heroicznej lub w inny sposób wyjątkowej jednostki i ustanowionego przez nią porządku.

Teoria psychologiczna

Głosił ją filozof i teoretyk prawa Leon Petrażycki (1867‑1931). Według niego państwo i prawo są przede wszystkim zjawiskami psychologicznymi. Władza jest rodzajem projekcji, jaka dokonuje się w świadomości jednostek zarówno rządzących, jak i rządzonych. Państwo ma wywoływać pożądane przeżycia prawne, stanowiąc i stosując prawo.

Słownik