Dla zainteresowanych

Aby dowiedzieć się więcej na temat Georga Wilhelma Friedricha Hegela, zapoznaj się z poniższymi materiałami:

Biografia

Georg Wilhelm Friedrich Hegel żył w epoce wielkich przemian w Europie, był świadkiem schyłku oświecenia i narodzin romantyzmu, na który sam wywarł duży wpływ.

RKGw2v7qIiBVA
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.

Najważniejsze dzieła

  • Fenomenologia ducha (1807)

  • Nauka logiki (w trzech tomach 1812‑1816)

  • Encyklopedia nauk filozoficznych w zarysie (1817)

  • Zasady filozofii prawa (1821)

Dzieła filozofa ukazały się po jego śmierci w latach 1934‑1845 (XVIII tomów, XIX tom w 1887), wśród nich: Filozofia religiiFilozofia dziejów.

Poglądy

System filozoficzny Hegla jest racjonalistycznąracjonalizmracjonalistyczną i dialektyczną odmianą idealizmu, obejmującą logikę rozumianą jako naukę o formach myśli, filozofię przyrody i filozofię duchaduchducha.

Naczelnym prawem logiki jest dla Hegla dialektykadialektykadialektyka (rozumiana jako droga dochodzenia do prawdy), w myśl której każdemu pojęciu odpowiada jego negacja, każdemu twierdzeniu jego zaprzeczenie, tezie – jej antyteza. Negacja przez to, że zawiera zaprzeczenie tezy, nie jest pojęciem pustym, zawiera pewną treść, a więc jest pojęciem nowym, bogatszym treściowo od tego, czemu zaprzeczyła, bo zawiera w sobie i to pojęcie, i jego zaprzeczenie, jest więc: „jednością pojęcia i jego przeciwieństwa”. Prawdziwe w dialektyce heglowskiej są więc zarówno twierdzenia, jak ich zaprzeczenia, co w konsekwencji pozwoliło Heglowi uznać sprzeczność za podstawę bytu i zarazem myślenia. Sprzeczność jest również podstawą wszelkiego rozwoju. Heglowska dialektyka układa się w triadę: teza, antyteza, synteza, bowiem w wyniku gry przeciwieństw pomiędzy tezą i antytezą pojawia się nowa jakość, której nie można w całości sprowadzić do tego, co jest tezą, ani do tego, co jest antytezą. Zawierając pewne elementy każdej z nich, w istocie jest czymś nowym, znoszącym wcześniejsze przeciwieństwo tezy i antytezy.

Rn2039Vg9KPhH
Ilustracja interaktywna przedstawia trójkąt, w który wpisany jest okrąg z napisem dzieje. Przy wierzchołkach trójkąta znajdują się napisy: 1. teza, 2. antyteza, 3. synteza. Opis punktów znajdujących się na ilustracji: 1. Teza Po określonym stanie historycznym..., 2. Antyteza ...następuje jego zaprzeczenie, 3. Synteza Stan pojednania, uzgodnienia obu przeciwstawnych stanów. Staje się tezą dla kolejnej antytezy.
Prawda jest dla Hegla całością, w jego mniemaniu bowiem tylko odniesienie do całości nadaje bytom sens. Prawda jest efektem procesu rozwojowego, dochodzenia do wiedzy poprzez rozpoznawanie sensowności tego, co w drodze przemian narodziło się jako inne. Według Hegla prawdę może pojąć każdy, gdyż każdy, uczestnicząc w uniwersalności rozumu, może dotrzeć do jej sensu.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Na gruncie dialektyki można wyjaśnić strukturę Heglowskiego systemu filozoficznego. Podstawowym pojęciem jest byt, który przejawia się bądź jako pojęcie (idea), bądź jako przyroda (materia). Idea i przyroda stanowią jednocześnie tezę i antytezę, których syntezą jest duch. Byt jest zatem u Hegla kategorią, która może przejawiać się w postaci czystej, czemu odpowiada Heglowska logika, może urzeczywistniać się w świecie oddzielonej od czystej myśli przyrody (filozofia przyrody) i wreszcie byt może przejawiać się jako duch (filozofia ducha). Każdy z działów systemu filozoficznego Hegla zbudowany był na zasadzie dialektycznego ciągu: subiektywne – obiektywne – absolutne.

System filozoficzny dla Hegla to coś więcej, niż uporządkowane przedstawienie wiedzy, jest to przedstawienie wszelkich relacji, jakie zachodzą pomiędzy pojęciami danej filozofii, będące rozwinięciem pojęcia podstawowego, podstawowej zasady. Hegel nie szuka, jak Kant, możliwości metafizyki w kategorii czystego podmiotu. Interesuje go natomiast relacja między podmiotem a przedmiotem, pyta, jakie w tej relacji funkcjonują zapośredniczenia i w nich właśnie widzi możliwość uprawiania filozofii, której nadaje status objaśniającej świat nauki, status „wiedzy absolutnej”. Podstawą uprawiania filozofii jest dla Hegla „pewność zmysłowa”, która uruchamia relację pomiędzy jednostkową jaźnią a poznawaną rzeczą, która jawi się w tej właśnie chwili jako „to oto”. Relacja ta jest wyrażana w mowie, która zarazem jest dla Hegla podstawowym warunkiem uprawiania filozofii. Jednakże, aby móc filozofować, konieczne jest poznanie samego siebie, co określa Hegel jako uzyskanie samowiedzy, potwierdzenia swej samoistności, a więc określenie własnej duchowości. O tym, że jednostka nie jest bytem biologicznym, lecz duchowym, przekonuje ją ryzyko narażania życia, co z kolei uświadamia jednostce jej wolność. Hegel wyróżnił w tym kontekście dwie formy bytu: byt w sobiebyt w sobie, byt dla siebiebyt w sobie, który nie okazał się jeszcze tym, czym jest, nie stał się bytem dla kogoś i byt dla siebiebyt w sobie, byt dla siebiebyt dla siebie, który uzyskał świadomość własnej wolności, świadomego istnienia i decydowania o sobie, nadawania sensu własnej egzystencji.

R1G2E4mYmUCzw1
Hegel mówi o dwóch postawach życiowych: postawie „pana”, który jest bytem dla siebie, bowiem poprzez świadomość własnej wolności buduje sens swego życia, i postawie „sługi”, który, nie rozpoznawszy swej wolności, podporządkowuje się jednostce posiadającej większe poczucie wolności i może w związku z tym nadawać innym sens ich działaniu. Konflikt „pana” i „niewolnika” pozwala bytowi obdarzonemu większą samowiedzą na nieuczestniczenie bezpośrednie w świecie rzeczy, wyręcza go w tym „sługa”, który, poprzez kształtowanie świata przedmiotowego, poznaje wartość pracy i przez to – sensowność własnej egzystencji. Jednocześnie Hegel podkreśla niezbędność obu postaw w rozpoznawaniu sensowności świata, który jest dla filozofa rzeczywistością rozumną. Tę z kolei określa jako zapośredniczenie pomiędzy podmiotem i światem, które przejawia się w działalności odrębnych narodów, tworzących kulturę i wytwarzających wartości.
Źródło: Keith Rocco, XVII w, National Park Service, domena publiczna.

W ten sposób dochodzi Hegel do określenia najwyższej formy bytu, stanowiącej rzeczywistość ostateczną, jaką jest duch (Geist). Duch jest taką formą bytu, która sama sobie nadaje racje istnienia (jest bytem dla siebie), jej to podporządkowane są wszelkie inne składniki rzeczywistości. Ducha zatem rozumie Hegel jako rzeczywistość historyczną, „życie etyczne narodu”, a więc jako formę świadomości narodu wytwarzającego wartości kulturalne, przekonania i instytucje. Historia jest dla Hegla procesem samoistnym, autonomicznym i rozumnym.

Racjonalistyczny idealizm

Stanowisko Hegla jest racjonalistyczne. Rzeczywistość podporządkowana jest jednej rozwijającej się idei (rozumowi, duchowi), która poprzedza świat materialny. Hegel przezwycięża dualizm myśli i rzeczy twierdząc, że myśl jest pierwotna, zaś rzeczy są tylko jej wytworami. Pierwotną naturą bytu jest w jego ujęciu myśl, której natura jest logiczna i ogólna. Stąd w refleksji swej dążył do objęcia całości bytu, bo tylko byt jako całość może mieć naturę racjonalną i logiczną, a więc przejawiać się jako absolutabsolutabsolut, który filozof utożsamiał z duchem, przezwyciężając wcześniejszą opozycję absolutnej podmiotowości i absolutnej przedmiotowości Fichtego. To, co jednostkowe, w toku przemian kulturowych oddzieliło się od absolutu i tylko poprzez rozum wiedzie droga do jego odnalezienia. Hegel sądził, że byt nie ma natury niezmiennej, ewoluuje i rozwija coraz to nowe swoje postacie. Natura tego rozwoju jest logiczna, bowiem każda nowa postać w sposób logiczny wynika z poprzedniej. Logiczność ta wskazuje na koniecznośćkoniecznośćkonieczność przemian, a to z kolei jest dla Hegla świadectwem rozumności całej rzeczywistości.

R1TLnsWUmwnHH
Filozofia przyrody W swej koncepcji przyrody nawiązał Hegel do Schellinga, przejmując od niego pogląd o zhierarchizowaniu wewnętrznym natury, przekonanie o tym, że natura ma logiczną strukturę „stopni” o coraz wyższej organizacji wewnętrznej. Przyroda jednak jest dla Hegla formą „innobytu idei”, a więc że światem idei łączy ją sensowność, różni zaś sposób istnienia. W świecie natury Hegel wyróżnia trzy stopnie organizacji:
a) mechaniczny — świat przyrody zbudowany jest z jednostkowych elementów, które różnią się między sobą położeniem w przestrzeni oraz następstwem czasowym; pozostają wobec siebie w ruchu (przyciąganie, odpychanie, ciążenie, spadanie), zaś najwyższą formą ich organizacji jest system planetarny;
b) fizyczno-chemiczny — świat przyrody jest zróżnicowany jakościowo, jego składniki sprowadzają się do wzajemnego oddziaływania czterech żywiołów; w opisie zachodzących między nimi reakcji zastosował Hegel swoją zasadę dialektyki przeciwieństw;
c) organiczny — organizmy podlegają trzem procesom: rozrostowi do pełnej (dorosłej) postaci, samozachowaniu (odżywianie) i prokreacji (rozmnażanie); Hegel wyróżnił trzy stopnie życia: mineralny, roślinny i zwierzęcy, i tylko zwierzęcemu nadał status dialektyczności przez to, że dwa organizmy różnej płci mogą wytworzyć nowego osobnika.
W świecie przyrody brak jeszcze samowiedzy, dlatego pozbawiony jest on duchowości. Nie potrafi także wytwarzać nowych jakości, proces prokreacji jest dla Hegla tylko powielaniem osobników tego samego gatunku., Historia i państwo W aspekcie społecznym uznał Hegel prymat tego, co ogólne, nad tym, co indywidualne, podkreślając zarazem wagę indywidualności i podmiotowej wolności. Podmiotowa wolność to, jego zdaniem, produkt czasów nowożytnych. Hegel był rzecznikiem podporządkowania indywidualnej wolności ogólnie obowiązującemu prawu, którego gwarantem jest nowoczesne państwo. Państwo jest dla Hegla tworem historycznie zmiennym. Jego trwanie uzależnione jest od tego, czy włącza się ono w proces postępu, który stanowi główną zasadę historii. Ideę postępu podporządkował Hegel zasadzie realizowania wolności. Postęp zatem uwarunkowany jest przyjęciem przez ludzkość przekonania, że tylko ludzie są podmiotem i przedmiotem przemian historycznych, co daje im wolność w kreowaniu historii, a jednocześnie obarcza ich odpowiedzialnością. Historia to dla Hegla ciąg tworzonych przez ludzi przemian świata, w których toku człowiek uzyskuje świadomość swej wolności a zarazem przekonuje się o odpowiedzialności za własną kreację świata. Tak pojętą historię łączy Hegel z ideą państwa, bowiem dopiero państwo jest taką organizacją społeczną, która gwarantuje uwolnienie ludzi od nacisku determinantów naturalnych. Państwo jest zarazem w opinii Hegla najpełniejszą formą realizacji „ducha narodu” i tylko w ten sposób, jako suwerenny organizm państwowy, naród może uczestniczyć w historycznym postępie ludzkości. Historia, według Hegla, obdarzona jest rozumnością. Tworzą ją ludzie, dążąc do spełniania swych marzeń i pragnień, jednakże nie mają świadomości celu, ku któremu zmierza historia. Realizując własne, często wzajemnie sprzeczne namiętności, nieświadomie urzeczywistniają cel ogólny dziejów. Nazywa to Hegel „chytrością rozumu”. Sens tego, co minione, zrozumieć mogą dopiero jednostki obdarzone świadomością filozoficzną, podejmując refleksję nad przeszłością. Nie daje im jednak ta refleksja, jak twierdził Hegel, możliwości zaplanowania tego, co będzie. W historii indywidualne zamierzenia ludzi wchodzą w konflikt z osiągniętymi rezultatami. W toku tworzenia historii ludzkość osiąga jednak coraz to wyższą świadomość wolności (postęp) zależnie od tego, jaki system politycznej organizacji państwa wytworzyli., Sztuka, religia, filozofia Sztuka, religia i filozofia to dla Hegla domeny „ducha absolutnego”. Dzieło sztuki, według Hegla, jest narzędziem do odkrywania prawdy przejawiającej się „w formie zmysłowych tworów artystycznych”. Człowiek, funkcjonujący w rzeczywistości skończonej, wypełnionej przeciwieństwami i sprzecznościami, poszukuje, zdaniem filozofa, wymiaru szerszego, w którym odnalazłby prawdę absolutną, wolną od wszelkich uwikłań czasowych i wszelkiego relatywizmu. Sztuka, choć jest wytworem jednostkowym, przynosi wielkie uogólnienie tego, co w każdej epoce stanowi znamię jej postępu. Koncepcja sztuki Hegla wiąże się zatem z historycznością i dialektyką, przede wszystkim z osiąganiem przez ludzkość wyższych etapów wolności. Piękno jawi się Heglowi jako „przeświecanie idei”, bowiem dzięki dziełom sztuki ludzie uzyskują wiedzę dotyczącą dialektyki historii. Hegel oddzielał piękno natury, które jest dla niego względne, jest zaledwie „przeczuwaniem piękna”, od piękna sztuki, bowiem prawdziwie piękne mogą być według niego tylko wytwory człowieka, będące wyrazem immanencji ducha. Religia jest dla Hegla postacią absolutnego ducha, zespołem wyobrażeń powstającym w świadomości pod wpływem naporu zewnętrznego świata, świadomości – jak ją określał filozof – nieszczęśliwej, która dąży do uniezależnienia się od przynoszącej cierpienia rzeczywistości materialnej i zmierza ku światu czysto duchowemu. Hegel wyróżniał zgodnie z zasadą dialektyki trzy składniki religii. Pierwszym z nich jest wyobrażenie o Bogu jako „absolutnej jedności”, przenikającej i obejmującej świat, drugim – uświadomienie sobie przez człowieka swej odrębności od Istoty Najwyższej i uczynienie z Boga przedmiotu poznania, trzecim – zniesienie odrębności człowieka i Boga w procesie Jego poznawania, który to proces umożliwił człowiekowi „wzniesienie się do Boga”. W tym ujęciu religia jest formą alienacji, człowiek zawiera w obrazie Boga swą tęsknotę do ideału. Filozofia jest dla Hegla wolną, choć uwarunkowaną historycznie myślą o świecie. napisał, sugerując, iż refleksja filozoficzna możliwa jest tylko ex post. Jest spóźnionym owocem swej epoki („dzieckiem swego czasu”), którą poddaje refleksji. Wolność filozofii wynika z tego, że jest domeną czystej myśli, a więc brak jej jakiegokolwiek zapośredniczenia. Postęp filozofii jest autonomiczny, polega na dialektycznym przechodzeniu od jednego systemu do drugiego, i w ten sposób każdy następny jest doskonalszy i pełniejszy. Ponieważ refleksja filozoficzna jest domeną czystej myśli, nie przewidywał Hegel możliwości zastosowania jej wyników w praktyce społecznej. Sztuka, religia i filozofia są dla Hegla kolejnymi zhierarchizowanymi formami poznawania absolutu przez ludzkość.

Słownik

absolut
absolut

(łac. absolutus – bezwarunkowy, niezwiązany) byt istniejący samoistnie, bez przyczyny, utożsamiany najczęściej z Bogiem; człowiek w myśl koncepcji Hegla uczestniczy w Absolucie, ale w toku codziennego życia nie ogarnia go w pełni

byt w sobie, byt dla siebie
byt w sobie, byt dla siebie

(gr. to on lub ousia; łac. ens - byt) w systemie Hegla „byt w sobie” (an sich) to taki byt, który nie rozpoznał w pełni swej istoty, nie okazał się bowiem „bytem dla kogoś”; „byt dla siebie” natomiast to taki, który uzyskał świadomość własnej wolności, nadawania sensu własnej egzystencji

chytrość rozumu
chytrość rozumu

według Hegla rozum pozwala przedmiotom oddziaływać na siebie według ich natury; sam jednak bezpośrednio do tego procesu nie wnikając, doprowadza do tego, by w procesie tym zrealizowany był założony cel; tak samo rozwija się rzeczywistość historyczna: Bóg pozwala realizować własne namiętności ludziom, którzy nieświadomie urzeczywistniają Boży plan

dialektyka
dialektyka

(łac. dialectica, ars dialectica, ratio dialectica) w tradycji sztuka dyskutowania, sposób dochodzenia do prawdy drogą dialogu, dyskusji, ścierania się racji; dla Hegla dialektyka oznaczała ruch myśli, która, przechodząc drogę od tezy przez antytezę do syntezy, ujawnia zarazem samą istotę pojmowania rzeczy

duch
duch

w tradycji filozoficznej pojęcie ducha przeciwstawiano materii; Hegel uczynił ducha centralnym pojęciem swego systemu, ujmując dzieje kultury jako proces samopoznawania się ducha, który ostatecznie staje się bytem w sobie i dla siebie, tj. absolutem. Pojęcie to u Hegla otrzymało zatem społeczny i historyczny sens

konieczność
konieczność

w ujęciu Hegla przemiany zachodzące w świecie są niezależne od woli, ich realizacja polega na urzeczywistnianiu się ducha drogą dialektyki

racjonalizm
racjonalizm

(łac. ratio – rozum) kierunek w filozofii klasycznej i nowożytnej, uznający rozum za podstawowe i jedynie wartościowe narzędzie poznania; także rodzaj światopoglądu (odwołującego się do ustaleń naukowych) oraz postawy - zarówno wobec własnego działania, opartego na realistycznym podejściu do świata, jak i wobec innych, wyrażająca otwartość na innego człowieka i jego przekonania