Z okupacji pod okupację

Do końca $\text{1944}$ r. ziemie znajdujące się przed II wojną światową w granicach Rzeczypospolitej nadal były pod okupacją niemiecką, ale wkrótce miało się to zmienić. W lipcu 1943 r. Armia Czerwona przejęła inicjatywę na froncie wschodnim i rozpoczęła kontrofensywę. Wbrew nadziejom większości społeczeństwa Polska została uwolniona od Niemców nie przez Armię Krajową (AK) i wojsko polskie powracające z Zachodu, ale przez wojska sowieckie. Wkraczający w 1944 r. na ziemie polskie Rosjanie przynieśli ze sobą zmianę ustroju politycznego kraju i nowy kształt granic. Rządzić w Polsce mieli ludzie wskazani przez Józefa Stalina, a wschodnią granicę państwa przesunięto o 300 km na zachód.

Na wschód od linii Curzonalinia Curzonalinii Curzona

Armia Czerwona wkroczyła na terytorium przedwojennej Polski w nocy z $\text{3}$ na 4 stycznia 1944 r. na Wołyniu. Jako gospodarze terenu powitali ją lokalni komendanci AK, której oddziały – w ramach akcji „Burza”akcja „Burza”akcji „Burza” – przejęły władzę tuż po wycofaniu się Niemców. W Przebrażu, Różyszczu, Łozowie i Antonówce reakcją Rosjan było jednak rozbrajanie oddziałów AK, zatrzymywanie oficerów oraz wcielanie żołnierzy do armii Berlinga. Tych, którzy odmawiali, aresztowano i zsyłano do obozów pracy przymusowej w głąb Rosji i na Syberię, m.in. w okolice Norylska, Archangielska czy Workuty. Główną polską siłą na Wołyniu była blisko siedmiotysięczna $\text{27}$ Dywizja Piechoty AK, koncentrująca się między Kowlem a Włodzimierzem Wołyńskim. W marcu 1944 r., współdziałając z Rosjanami, wzięła ona udział w uwalnianiu Kowla od Niemców.

Początkowo frontowi dowódcy sowieccy respektowali fakt, że tamtejsza AK podlega rządowi w Londynie. Zawarto nawet potwierdzające to porozumienie na piśmie. Do drugiej połowy lipca 1944 r. dywizja, prowadząc ciężkie walki z Niemcami, przy współdziałaniu z Rosjanami przesuwała się wraz z frontem na zachód. $\text{20}$ lipca wyzwoliła Kock i Lubartów. Pięć dni później oficerów dywizji zaproszono na naradę sztabową z dowództwem sowieckim w Skrobowie pod Lubartowem, gdzie ich aresztowano. W tym czasie wojska NKWDNKWDNKWD otoczyły oddziały polskie, które rozbrojono. Część żołnierzy wcielono do oddziałów gen. Berlingaoddziały Berlingaoddziałów gen. Berlinga, część aresztowano i uwięziono w tzw. obozach filtracyjnychobóz filtracyjnyobozach filtracyjnych NKWD, a następnie poddawano ich śledztwu. Jego celem było wykrycie osób zaangażowanych w działalność antykomunistyczną.

RecwhxNLrDGqX

Na zdjęciu znajduję się polana z kilkoma drzewami. Między nimi znajduje się mała kapliczka.

Część oddziałów AK uniknęła rozbrojenia przez Rosjan. Tak było m.in. z mniej więcej tysiącosobowym zgrupowaniem mjr. Macieja KalenkiewiczaMKMacieja Kalenkiewicza, które po operacji „Ostra Brama”operacja „Ostra Brama”operacji „Ostra Brama” schroniło się w Puszczy Rudnickiej na Wileńszczyźnie. Jego dowódca rozformował oddział i nakazał podkomendnym ponowne zakonspirowanie się. Sam został w puszczy z kilkudziesięcioosobową grupą, którą wkrótce wytropiło i zaatakowało NKWD. Podobnie dramatyczny przebieg miały wydarzenia we Lwowie. Między $\text{22}$ a $\text{27}$ lipca $\text{1944 r.}$ siły AK i wojska sowieckie odbijały wspólnie miasto z rąk niemieckich. Następnie zaproszonych na naradę polskich dowódców aresztowało NKWD, a żołnierzy wcielono do armii Berlinga. Do więzień i obozów trafiło ponad 2 tys. akowców. Część z nich nigdy nie wróciła do ojczyzny.

Polska konspiracja na tzw. Kresach Wschodnich przestała ostatecznie istnieć w konsekwencji przymusowych przesiedleń ludności w latach $\text{1944 - 1946}$. Z terenów włączonych do sowieckiej Litwy wysiedlono do Polski ponad 148 tys. Polaków, z sowieckiej Białorusi – ponad 226 tys. i ponad 780 tys. z sowieckiej Ukrainy.

Na zachód od linii Curzona

Po utworzeniu PKWNPolski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN)PKWN i zajęciu Lublina w lipcu 1944 r. Rosjanie zaczęli tworzyć w Polsce podległą im tajną policję. Trzy miesiące wcześniej, w kwietniu 1944 r., grupa ok. 20 polskich komunistów rozpoczęła kurs w szkole NKWD w Kujbyszewie nad Wołgą. W lipcu powierzono im utworzenie Resortu Bezpieczeństwa Publicznego (RBP) jako jednego z ministerstw kontrolowanych przez PKWN. Pod koniec $\text{1944 r.}$ organ ten przyjął nazwę Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). W terenie podlegały mu wojewódzkie i powiatowe urzędy bezpieczeństwa (UB). Do końca $\text{1945 r.}$ do pracy w tajnej policji na usługach Sowietów zgłosiło się prawie 25 tys. Polaków. Jedynym zadaniem tej służby było zwalczanie przeciwników Związku Sowieckiego oraz partii komunistycznej. MBP dysponowało własnym wojskiem – blisko 30‑tysięcznym Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW). Siły te przez kilka powojennych lat zwalczały polską partyzantkę niepodległościową i oddziały Ukraińskiej Powstańczej ArmiiUkraińska Powstańcza Armia (UPA)Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) działające w południowo‑wschodniej części kraju. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego stopniowo przejmowało zadania od sowieckiej tajnej policji NKWD, która zaraz po wyparciu Niemców przystępowała do aresztowań wśród członków polskich organizacji niepodległościowych. Aresztowań dokonywano na podstawie list, które w poprzednich latach sporządzali polscy komuniści.

Niezwykle istotne z punktu widzenia umacniania się komunistów na ziemiach polskich było wyeliminowanie z życia politycznego przedstawicieli oficjalnego rządu polskiego na uchodźstwie. $\text{27}$ marca $\text{1945 r.}$ w Pruszkowie członkowie NKWD aresztowali 16 przywódców Polskiego Państwa $\text{Podziemnego}$ , $\text{m.in.}$ Jana Stanisława JankowskiegoJSJJana Stanisława Jankowskiego, Delegata Rządu na Kraj w randze wicepremiera, oraz gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”, dowódcę AK. Wśród zatrzymanych byli też członkowie Rady Jedności NarodowejRada Jedności NarodowejRady Jedności Narodowej (RJN), czyli podziemnego parlamentu: przywódcy Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Narodowego (SN), Stronnictwa Ludowego (SL), Stronnictwa Pracy (SP) i Zjednoczenia Demokratycznego (ZD). Od początku marca Sowieci prowadzili z nimi rozmowy, twierdząc, że powołany na miejsce PKWN Rząd TymczasowyRząd Tymczasowy Rzeczpospolitej PolskiejRząd Tymczasowy nie ma poparcia w społeczeństwie i dlatego Związkowi Sowieckiemu zależy na porozumieniu z przedstawicielami oficjalnych władz polskich. Wszystkich aresztowanych porwano do Moskwy, oskarżono o rzekomą działalność terrorystycznoterroryzmterrorystyczno-dywersyjnądywersjadywersyjną i szpiegowską oddziałów AK na tyłach Armii Czerwonej oraz współpracę z Niemcami, a następnie w czerwcu 1945 r. aż 12 z nich skazano w trwającym tylko trzy dni pokazowym procesie na więzienie. Sowieccy oskarżyciele wykorzystali w nim spreparowane dowody oraz wymuszone zeznania uwięzionych wcześniej i brutalnie przesłuchiwanych oficerów i żołnierzy Armii Krajowej oraz organizacji „NIE”„NIE” („Niepodległość”)„NIE”.

RKPGYvMdGyHoW

Na zdjęciu więziennym z frontu i z profilu znajduje się generał Leopold Okulicki. Ma lekki zarost i dłuższe włosy na czubku głowy zaczesane do tyłu. Jest ubrany w czarna marynarkę w cienkie białe paski. Na dole czarno‑białej fotografii znajduje się napisany białym flamastrem napis po rosyjsku oraz numery.

Jedną z większych akcji zorganizowanych przez oddziały Armii Czerwonej, NKWD oraz Ludowego Wojska PolskiegoLudowe Wojsko Polskie (LWP)Ludowego Wojska Polskiego (LWP) i Urzędu BezpieczeństwaUrząd Bezpieczeństwa (UB)Urzędu Bezpieczeństwa (UB) była tzw. obława augustowska w lipcu 1945 roku. Ze względu na skalę i charakter bywa ona również nazywana Małym Katyniem. Jej celem było rozbicie i likwidacja polskiego podziemia antykomunistycznego w rejonie Suwałk i Augustowa. Przez kilka dni oddziały sowieckie otaczały tamtejsze wsie, dokonując aresztowań mieszkańców podejrzanych o utrzymywanie kontaktów z partyzantką antykomunistyczną. Łącznie ponad 7 tys. osób zostało zatrzymanych, a blisko 600 z nich rozstrzelanych i pochowanych w nieznanym miejscu. Przykładem zastraszania i karania ludności udzielającej pomocy żołnierzom AK była również pacyfikacja wsi Wąwolnica niedaleko Puław, do której doszło w maju 1946 roku. Tak o tych wydarzeniach donosili posłowie Krajowej Rady NarodowejKrajowa Rada NarodowaKrajowej Rady Narodowej:

Indeks dolny Opisz działania podjęte przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa we wsi Wąwolnica. Dlaczego represje bezpieki dotykały wiejską ludność cywilną? Indeks dolny koniec_{Opisz działania podjęte przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa we wsi Wąwolnica. Dlaczego represje bezpieki dotykały wiejską ludność cywilną?}

R17s3eI2MSXYO1

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się grupa mężczyzn oraz jedna kobieta. Siedzą oni w ławie sądowej i są pilnowani przez uzbrojonych w karabiny żołnierzy. Wszyscy siedzący są ubrani w eleganckie stroje.

W okresie od sierpnia 1944 do wiosny $\text{1947 r.}$ r. w Polsce działało ok. 30 obozów i więzień NKWD dla Polaków (liczba ta się zmieniała, ponieważ niektóre placówki likwidowano, a zakładano nowe). Po 1947 r. NKWD kontrolę nad nimi przekazało Urzędowi Bezpieczeństwa. Na przełomie lat $\text{1945}$ i $\text{1946}$ przetrzymywano w nich blisko 50 tys. ludzi, większość stanowili żołnierze AK, Batalionów ChłopskichBataliony Chłopskie (BCh)Batalionów Chłopskich i Narodowych Sił ZbrojnychNarodowe Siły Zbrojne (NSZ)Narodowych Sił Zbrojnych.

Historycy oceniają, że do 1948 r. za działalność polityczną aresztowano ok. $\text{150 tys.}$ osób, z czego ponad 100 tys. w latach 1946–1946. W czerwcu 1946 r. władze komunistyczne wprowadziły tzw. mały kodeks karny (obowiązywał do końca $\text{1969 r.}$), który przewidywał karę śmierci za 13 rodzajów przestępstw, $\text{m.in.}$ za udział w organizacji lub grupie o charakterze zbrojnym, posiadanie broni i amunicji, sabotażsabotażsabotaż gospodarczy albo „sprzedajność obcym”. Na podstawie artykułu $\text{22}$ tego kodeksu można było na kilka lat trafić do więzienia za „rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji”, czyli np. za opowiadanie dowcipów o tematyce politycznej lub głoszenie faktów niewygodnych dla komunistów. W oparciu o zapisane w tym kodeksie prawo w 1948 r. skazano na śmierć $\text{m.in.}$ rotmistrza Witolda PileckiegoWPWitolda Pileckiego. Tragiczne, ale i znamienne dla tamtych czasów jest to, kim byli oskarżycieloskarżycieloskarżyciel (prokurator) i sędziowiesędziowiesędziowie Pileckiego. Dla wielu Polaków bowiem zniewolona przez komunistów Polska, choć nie była wymarzoną Niepodległą, była jedyną Polską, jaka wówczas była możliwa.

Urząd Bezpieczeństwa i sowieckie MGBMGBMGB przeciw polskiej opozycji politycznej

21 czerwca 1945 r. w Moskwie zawarto porozumienie między komunistami a Stanisławem MikołajczykiemSMStanisławem Mikołajczykiem reprezentującym Stronnictwo Ludowe. Przedstawiciele SL uzyskali prawo do obsadzenia jednej trzeciej stanowisk w rządzie w Warszawie. Mikołajczyk został wicepremierem i ministrem rolnictwa. Przystępując do rozmów, opierał się na ustaleniach jałtańskichkonferencja jałtańskaustaleniach jałtańskich i zapewnieniach brytyjskiego premiera Winstona Churchilla, że Stalin zgodził się na przeprowadzenie w Polsce wolnych wyborów.

Na początku lipca $\text{1945 r.}$ na kongresie w Warszawie reaktywowano przedwojenne Stronnictwo Ludowe. Na jego czele stanął Wincenty WitosWWWincenty Witos, a Mikołajczyk został pierwszym wiceprezesem. Partia musiała jednak przyjąć inną nazwę, ponieważ jako Stronnictwo Ludowe zarejestrowała się wcześniej grupa działaczy współpracujących z komunistami. Do dotychczasowej nazwy dodano więc przymiotnik „polskie”. Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) było faktycznie jedyną partią opozycyjną wobec Polskiej Partii RobotniczejPolska Partia Robotnicza (PPR)Polskiej Partii Robotniczej, na której zarejestrowanie zgodzili się komuniści. Pozostałe cztery partie: Polska Partia Socjalistyczna (PPS), Stronnictwo Demokratyczne (SD), Stronnictwo Ludowe (SL) i Stronnictwo Pracy (SP) były bowiem kontrolowane przez oddelegowanych do nich komunistów lub agentów Urzędu Bezpieczeństwa. Funkcją tych ugrupowań było dezorientowanie społeczeństwa i odciąganie uwagi od PSL. Najliczniejszemu przed wojną Stronnictwu Narodowemu (SN) nie pozwolono na wznowienie działalności. Zakazano tego również niezależnym od komunistów socjalistom i chadekom. Działaczy tych partii aresztowano i zaproponowano im w zamian za uwolnienie, aby wstąpili do któregoś z ugrupowań satelickich wobec PPR.

Poza odrzuceniem zasady pluralizmu politycznegopluralizm politycznypluralizmu politycznego komuniści wprowadzili cenzuręcenzuracenzurę. Zgodę na wydawanie gazet i obsadzanie stanowisk redaktorskich wydawano po zasięgnięciu opinii UB, a teksty artykułów, książek, spektakli teatralnych itp. przed opublikowaniem zatwierdzali urzędnicy rządowi. Radio upaństwowiono i obsadzono działaczami PPR. PSL, mimo że formalnie współrządziło krajem, w praktyce na wszystkich szczeblach administracji rządowej było traktowane wrogo. Ministrom z PSL odebrano zarządzanie kluczowymi departamentami, a związanych z partią urzędników wojewódzkich, powiatowych i gminnych zastraszali funkcjonariusze UB, którzy dokonywali zatrzymań i rewizji pod pretekstem ich współpracy ze zbrojnym podziemiem. Dochodziło też do pobić i zabójstw działaczy PSL. Ich sprawcy często celowo nie ukrywali związków z władzą, aby jeszcze bardziej sterroryzować społeczeństwo. Początkowo zarówno komuniści, jak i PSL zakładali, że wybory parlamentarne odbędą się w 1946 roku. Jednak szybko stało się jasne, że powrót Stanisława Mikołajczyka z emigracji natchnął dużą część społeczeństwa nadzieją na odsunięcie komunistów od władzy, i to mimo obecności w Polsce kilkuset tysięcy żołnierzy Armii Czerwonej.

RA4cWm0QcjSAZ1

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się Aron Pałkin. Jest ubrany w ciemny mundur z naramiennikami. Do mundury ma przypięte kilka odznaczeń. Ma krótkie przystrzyżone włosy.

Obawiając się wyników wyborów, PPR i jej satelici (SL, SD, PPS i SP) postanowili odsunąć je w czasie. Za pretekst posłużył pomysł wcześniejszego referendumreferendumreferendum, w którym społeczeństwo miało odpowiedzieć na trzy pytania: czy jest za likwidacją senatu jako drugiej izby parlamentu, czy jest za reformą rolną i czy popiera przyłączenie do Polski ziem odebranych $\text{Niemcom}$. Odpowiedź na wszystkie trzy pytania (słynne „3 × tak”) miała być wyrazem poparcia dla sprawującej władzę PPR. W zamyśle władzy referendum miało być też poligonem, na którym zostanie sprawdzona lojalność aparatu państwa wobec PPR, a więc tak naprawdę jego zdolność do fałszowania wyników na korzyść rządzących. Członkom PSL nie zostawiono wyboru: aby się odróżnić, wezwali oni Polaków do wyboru odpowiedzi „nie” na pierwsze pytanie, tj. w sprawie senatu, mimo że wcześniej był to jeden z postulatów programowych tej partii. O pomoc w fałszowaniu wyników referendum PPR poprosiła rosyjskie służby specjalne. Przybyłą z Moskwy ekipą kierował płk NKWD Aron Pałkin.

Mimo że przedstawicielom PSL uniemożliwiono zasiadanie w większości komisji liczących głosy, cenzura zatrzymywała druki i ulotki propagandowe PSL oraz kontrolowała artykuły w prasie, a bojówki komunistyczne przerywały wiece ludowców i organizowały napady na działaczy partii, wyniki referendum przeprowadzonego 30 czerwca 1946 r. były dla komunistów druzgocące. Tyle że społeczeństwo polskie poznało je dopiero 47 lat później, w 1993 r., dzięki historykom analizującym tzw. archiwum Bierutaarchiwum Bierutaarchiwum Bieruta. Tymczasem 12 lipca 1946 r. opublikowano wyniki, które były efektem przeróbek przeprowadzonych w protokołach komisji referendalnych. Dokonywała ich mieszana polsko‑sowiecka ekipa funkcjonariuszy UB i MGBMGBMGB. „Tak” na pierwsze pytanie rzekomo odpowiedziało 68 proc. głosujących (faktycznie było to tylko 24 proc.), na drugie – 77,1 proc. (faktycznie 42 proc.) i aż 91,4 proc. na trzecie (faktycznie 66,9 proc.).

Konieczność fałszowania w masowej skali protokołów komisji liczących głosy uświadomiła komunistom, że muszą zwrócić większą uwagę na to, kto w nich zasiada. Dlatego też przed zaplanowanymi na 19 stycznia $\text{1947 r.}$. wyborami parlamentarnymi agenci UB zdominowali skład ponad 47 proc. komisji obwodowych, a ponad 3,5 tys. komisji (z ok. 5,5 tys. wszystkich) tworzyli wyłącznie członkowie PPR. Zaledwie w ok. 1,3 tys. komisji zasiadał co najmniej jeden mąż zaufania PSL. Rozpoczęta w listopadzie 1946 r. kampania wyborcza miała niezwykle brutalny charakter. Bojówki UB zamordowały 118 działaczy PSL, aresztowano 162 kandydatów na posłów i 1962 aktywistów terenowych partii. W ponad jednej piątej okręgów unieważniono listy wyborcze PSL. Jednocześnie UB i milicja aresztowały ponad 50 tys. osób pod pretekstem walki z antykomunistycznym podziemiem.

Wyniki wyborów fałszowano na kilku poziomach: oddane karty z głosami były darte i zastępowane nowymi (odpowiednio wypełnionymi), a gdy to nie było możliwe – zabierano i niszczono całe urny z głosami, przerabiano również listy obwodowych i okręgowych komisji. I tym razem operacją fałszerstw kierował płk Aron Pałkin. Z tych powodów trudno dziś dokładnie określić, jaki był prawdziwy wynik tych wyborów. Stanisław Mikołajczyk szacował, że jego partia zdobyła 60–70 proc. głosów. Historycy uważają, że taka ocena odpowiadała realnemu układowi preferencji wyborczych Polaków. Jednak rozwinięty komunistyczny aparat przemocy i terroru przyniósł oczekiwane efekty – oficjalnie zwyciężył Blok Demokratyczny, czyli koalicja PPR oraz kilku podporządkowanych jej partii satelickich, a w Polsce rozpoczęło się wprowadzanie ustroju na wzór sowiecki.

Słownik

Słowa kluczowe

ZSRS, NKWD, UB, Armia Krajowa, przesiedlenia, referendum ludowe, Polska po II wojnie światowej, komunizm w Polsce, opozycja antykomunistyczna, podziemie niepodległościowe

Bibliografia

T. Żenczykowski, Polska Lubelska 1944, Paryż 1987.

G. Motyka, Na białych Polaków obława. Wojska NKWD w walce z polskim podziemiem 1944–1953, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2014.

R. Wnuk, Antysowieckie podziemie estońskie, łotewskie, litewskie, ukraińskie, białoruskie i polskie. Zarys dziejów i próba porównania, w: Wojna po wojnie: Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo‑Wschodniej w latach 1944–1953, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Gdańsk–Warszawa 2012.

M. Łatyński, Nie paść na kolana. Szkice o opozycji lat czterdziestych, Wydawnictwo Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum, Wrocław 2002.