Przeczytaj
Z okupacji pod okupację
Do końca r. ziemie znajdujące się przed II wojną światową w granicach Rzeczypospolitej nadal były pod okupacją niemiecką, ale wkrótce miało się to zmienić. W lipcu 1943 r. Armia Czerwona przejęła inicjatywę na froncie wschodnim i rozpoczęła kontrofensywę. Wbrew nadziejom większości społeczeństwa Polska została uwolniona od Niemców nie przez Armię Krajową (AK) i wojsko polskie powracające z Zachodu, ale przez wojska sowieckie. Wkraczający w 1944 r. na ziemie polskie Rosjanie przynieśli ze sobą zmianę ustroju politycznego kraju i nowy kształt granic. Rządzić w Polsce mieli ludzie wskazani przez Józefa Stalina, a wschodnią granicę państwa przesunięto o 300 km na zachód.
Na wschód od linii Curzonalinii Curzona
Armia Czerwona wkroczyła na terytorium przedwojennej Polski w nocy z na 4 stycznia 1944 r. na Wołyniu. Jako gospodarze terenu powitali ją lokalni komendanci AK, której oddziały – w ramach akcji „Burza”akcji „Burza” – przejęły władzę tuż po wycofaniu się Niemców. W Przebrażu, Różyszczu, Łozowie i Antonówce reakcją Rosjan było jednak rozbrajanie oddziałów AK, zatrzymywanie oficerów oraz wcielanie żołnierzy do armii Berlinga. Tych, którzy odmawiali, aresztowano i zsyłano do obozów pracy przymusowej w głąb Rosji i na Syberię, m.in. w okolice Norylska, Archangielska czy Workuty. Główną polską siłą na Wołyniu była blisko siedmiotysięczna Dywizja Piechoty AK, koncentrująca się między Kowlem a Włodzimierzem Wołyńskim. W marcu 1944 r., współdziałając z Rosjanami, wzięła ona udział w uwalnianiu Kowla od Niemców.
Początkowo frontowi dowódcy sowieccy respektowali fakt, że tamtejsza AK podlega rządowi w Londynie. Zawarto nawet potwierdzające to porozumienie na piśmie. Do drugiej połowy lipca 1944 r. dywizja, prowadząc ciężkie walki z Niemcami, przy współdziałaniu z Rosjanami przesuwała się wraz z frontem na zachód. lipca wyzwoliła Kock i Lubartów. Pięć dni później oficerów dywizji zaproszono na naradę sztabową z dowództwem sowieckim w Skrobowie pod Lubartowem, gdzie ich aresztowano. W tym czasie wojska NKWDNKWD otoczyły oddziały polskie, które rozbrojono. Część żołnierzy wcielono do oddziałów gen. Berlingaoddziałów gen. Berlinga, część aresztowano i uwięziono w tzw. obozach filtracyjnychobozach filtracyjnych NKWD, a następnie poddawano ich śledztwu. Jego celem było wykrycie osób zaangażowanych w działalność antykomunistyczną.
Część oddziałów AK uniknęła rozbrojenia przez Rosjan. Tak było m.in. z mniej więcej tysiącosobowym zgrupowaniem mjr. Macieja KalenkiewiczaMacieja Kalenkiewicza, które po operacji „Ostra Brama”operacji „Ostra Brama” schroniło się w Puszczy Rudnickiej na Wileńszczyźnie. Jego dowódca rozformował oddział i nakazał podkomendnym ponowne zakonspirowanie się. Sam został w puszczy z kilkudziesięcioosobową grupą, którą wkrótce wytropiło i zaatakowało NKWD. Podobnie dramatyczny przebieg miały wydarzenia we Lwowie. Między a lipca siły AK i wojska sowieckie odbijały wspólnie miasto z rąk niemieckich. Następnie zaproszonych na naradę polskich dowódców aresztowało NKWD, a żołnierzy wcielono do armii Berlinga. Do więzień i obozów trafiło ponad 2 tys. akowców. Część z nich nigdy nie wróciła do ojczyzny.
Polska konspiracja na tzw. Kresach Wschodnich przestała ostatecznie istnieć w konsekwencji przymusowych przesiedleń ludności w latach . Z terenów włączonych do sowieckiej Litwy wysiedlono do Polski ponad 148 tys. Polaków, z sowieckiej Białorusi – ponad 226 tys. i ponad 780 tys. z sowieckiej Ukrainy.
Na zachód od linii Curzona
Po utworzeniu PKWNPKWN i zajęciu Lublina w lipcu 1944 r. Rosjanie zaczęli tworzyć w Polsce podległą im tajną policję. Trzy miesiące wcześniej, w kwietniu 1944 r., grupa ok. 20 polskich komunistów rozpoczęła kurs w szkole NKWD w Kujbyszewie nad Wołgą. W lipcu powierzono im utworzenie Resortu Bezpieczeństwa Publicznego (RBP) jako jednego z ministerstw kontrolowanych przez PKWN. Pod koniec organ ten przyjął nazwę Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). W terenie podlegały mu wojewódzkie i powiatowe urzędy bezpieczeństwa (UB). Do końca do pracy w tajnej policji na usługach Sowietów zgłosiło się prawie 25 tys. Polaków. Jedynym zadaniem tej służby było zwalczanie przeciwników Związku Sowieckiego oraz partii komunistycznej. MBP dysponowało własnym wojskiem – blisko 30‑tysięcznym Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW). Siły te przez kilka powojennych lat zwalczały polską partyzantkę niepodległościową i oddziały Ukraińskiej Powstańczej ArmiiUkraińskiej Powstańczej Armii (UPA) działające w południowo‑wschodniej części kraju. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego stopniowo przejmowało zadania od sowieckiej tajnej policji NKWD, która zaraz po wyparciu Niemców przystępowała do aresztowań wśród członków polskich organizacji niepodległościowych. Aresztowań dokonywano na podstawie list, które w poprzednich latach sporządzali polscy komuniści.
Niezwykle istotne z punktu widzenia umacniania się komunistów na ziemiach polskich było wyeliminowanie z życia politycznego przedstawicieli oficjalnego rządu polskiego na uchodźstwie. marca w Pruszkowie członkowie NKWD aresztowali 16 przywódców Polskiego Państwa , Jana Stanisława JankowskiegoJana Stanisława Jankowskiego, Delegata Rządu na Kraj w randze wicepremiera, oraz gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”, dowódcę AK. Wśród zatrzymanych byli też członkowie Rady Jedności NarodowejRady Jedności Narodowej (RJN), czyli podziemnego parlamentu: przywódcy Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Narodowego (SN), Stronnictwa Ludowego (SL), Stronnictwa Pracy (SP) i Zjednoczenia Demokratycznego (ZD). Od początku marca Sowieci prowadzili z nimi rozmowy, twierdząc, że powołany na miejsce PKWN Rząd TymczasowyRząd Tymczasowy nie ma poparcia w społeczeństwie i dlatego Związkowi Sowieckiemu zależy na porozumieniu z przedstawicielami oficjalnych władz polskich. Wszystkich aresztowanych porwano do Moskwy, oskarżono o rzekomą działalność terrorystycznoterrorystyczno-dywersyjnądywersyjną i szpiegowską oddziałów AK na tyłach Armii Czerwonej oraz współpracę z Niemcami, a następnie w czerwcu 1945 r. aż 12 z nich skazano w trwającym tylko trzy dni pokazowym procesie na więzienie. Sowieccy oskarżyciele wykorzystali w nim spreparowane dowody oraz wymuszone zeznania uwięzionych wcześniej i brutalnie przesłuchiwanych oficerów i żołnierzy Armii Krajowej oraz organizacji „NIE”„NIE”.
Jedną z większych akcji zorganizowanych przez oddziały Armii Czerwonej, NKWD oraz Ludowego Wojska PolskiegoLudowego Wojska Polskiego (LWP) i Urzędu BezpieczeństwaUrzędu Bezpieczeństwa (UB) była tzw. obława augustowska w lipcu 1945 roku. Ze względu na skalę i charakter bywa ona również nazywana Małym Katyniem. Jej celem było rozbicie i likwidacja polskiego podziemia antykomunistycznego w rejonie Suwałk i Augustowa. Przez kilka dni oddziały sowieckie otaczały tamtejsze wsie, dokonując aresztowań mieszkańców podejrzanych o utrzymywanie kontaktów z partyzantką antykomunistyczną. Łącznie ponad 7 tys. osób zostało zatrzymanych, a blisko 600 z nich rozstrzelanych i pochowanych w nieznanym miejscu. Przykładem zastraszania i karania ludności udzielającej pomocy żołnierzom AK była również pacyfikacja wsi Wąwolnica niedaleko Puław, do której doszło w maju 1946 roku. Tak o tych wydarzeniach donosili posłowie Krajowej Rady NarodowejKrajowej Rady Narodowej:
Indeks dolny Opisz działania podjęte przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa we wsi Wąwolnica. Dlaczego represje bezpieki dotykały wiejską ludność cywilną? Indeks dolny koniecOpisz działania podjęte przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa we wsi Wąwolnica. Dlaczego represje bezpieki dotykały wiejską ludność cywilną?
W okresie od sierpnia 1944 do wiosny r. w Polsce działało ok. 30 obozów i więzień NKWD dla Polaków (liczba ta się zmieniała, ponieważ niektóre placówki likwidowano, a zakładano nowe). Po 1947 r. NKWD kontrolę nad nimi przekazało Urzędowi Bezpieczeństwa. Na przełomie lat i przetrzymywano w nich blisko 50 tys. ludzi, większość stanowili żołnierze AK, Batalionów ChłopskichBatalionów Chłopskich i Narodowych Sił ZbrojnychNarodowych Sił Zbrojnych.
Historycy oceniają, że do 1948 r. za działalność polityczną aresztowano ok. osób, z czego ponad 100 tys. w latach 1946–1946. W czerwcu 1946 r. władze komunistyczne wprowadziły tzw. mały kodeks karny (obowiązywał do końca ), który przewidywał karę śmierci za 13 rodzajów przestępstw, za udział w organizacji lub grupie o charakterze zbrojnym, posiadanie broni i amunicji, sabotażsabotaż gospodarczy albo „sprzedajność obcym”. Na podstawie artykułu tego kodeksu można było na kilka lat trafić do więzienia za „rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji”, czyli np. za opowiadanie dowcipów o tematyce politycznej lub głoszenie faktów niewygodnych dla komunistów. W oparciu o zapisane w tym kodeksie prawo w 1948 r. skazano na śmierć rotmistrza Witolda PileckiegoWitolda Pileckiego. Tragiczne, ale i znamienne dla tamtych czasów jest to, kim byli oskarżycieloskarżyciel (prokurator) i sędziowiesędziowie Pileckiego. Dla wielu Polaków bowiem zniewolona przez komunistów Polska, choć nie była wymarzoną Niepodległą, była jedyną Polską, jaka wówczas była możliwa.
Urząd Bezpieczeństwa i sowieckie MGBMGB przeciw polskiej opozycji politycznej
21 czerwca 1945 r. w Moskwie zawarto porozumienie między komunistami a Stanisławem MikołajczykiemStanisławem Mikołajczykiem reprezentującym Stronnictwo Ludowe. Przedstawiciele SL uzyskali prawo do obsadzenia jednej trzeciej stanowisk w rządzie w Warszawie. Mikołajczyk został wicepremierem i ministrem rolnictwa. Przystępując do rozmów, opierał się na ustaleniach jałtańskichustaleniach jałtańskich i zapewnieniach brytyjskiego premiera Winstona Churchilla, że Stalin zgodził się na przeprowadzenie w Polsce wolnych wyborów.
Na początku lipca na kongresie w Warszawie reaktywowano przedwojenne Stronnictwo Ludowe. Na jego czele stanął Wincenty WitosWincenty Witos, a Mikołajczyk został pierwszym wiceprezesem. Partia musiała jednak przyjąć inną nazwę, ponieważ jako Stronnictwo Ludowe zarejestrowała się wcześniej grupa działaczy współpracujących z komunistami. Do dotychczasowej nazwy dodano więc przymiotnik „polskie”. Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) było faktycznie jedyną partią opozycyjną wobec Polskiej Partii RobotniczejPolskiej Partii Robotniczej, na której zarejestrowanie zgodzili się komuniści. Pozostałe cztery partie: Polska Partia Socjalistyczna (PPS), Stronnictwo Demokratyczne (SD), Stronnictwo Ludowe (SL) i Stronnictwo Pracy (SP) były bowiem kontrolowane przez oddelegowanych do nich komunistów lub agentów Urzędu Bezpieczeństwa. Funkcją tych ugrupowań było dezorientowanie społeczeństwa i odciąganie uwagi od PSL. Najliczniejszemu przed wojną Stronnictwu Narodowemu (SN) nie pozwolono na wznowienie działalności. Zakazano tego również niezależnym od komunistów socjalistom i chadekom. Działaczy tych partii aresztowano i zaproponowano im w zamian za uwolnienie, aby wstąpili do któregoś z ugrupowań satelickich wobec PPR.
Poza odrzuceniem zasady pluralizmu politycznegopluralizmu politycznego komuniści wprowadzili cenzuręcenzurę. Zgodę na wydawanie gazet i obsadzanie stanowisk redaktorskich wydawano po zasięgnięciu opinii UB, a teksty artykułów, książek, spektakli teatralnych itp. przed opublikowaniem zatwierdzali urzędnicy rządowi. Radio upaństwowiono i obsadzono działaczami PPR. PSL, mimo że formalnie współrządziło krajem, w praktyce na wszystkich szczeblach administracji rządowej było traktowane wrogo. Ministrom z PSL odebrano zarządzanie kluczowymi departamentami, a związanych z partią urzędników wojewódzkich, powiatowych i gminnych zastraszali funkcjonariusze UB, którzy dokonywali zatrzymań i rewizji pod pretekstem ich współpracy ze zbrojnym podziemiem. Dochodziło też do pobić i zabójstw działaczy PSL. Ich sprawcy często celowo nie ukrywali związków z władzą, aby jeszcze bardziej sterroryzować społeczeństwo. Początkowo zarówno komuniści, jak i PSL zakładali, że wybory parlamentarne odbędą się w 1946 roku. Jednak szybko stało się jasne, że powrót Stanisława Mikołajczyka z emigracji natchnął dużą część społeczeństwa nadzieją na odsunięcie komunistów od władzy, i to mimo obecności w Polsce kilkuset tysięcy żołnierzy Armii Czerwonej.
Obawiając się wyników wyborów, PPR i jej satelici (SL, SD, PPS i SP) postanowili odsunąć je w czasie. Za pretekst posłużył pomysł wcześniejszego referendumreferendum, w którym społeczeństwo miało odpowiedzieć na trzy pytania: czy jest za likwidacją senatu jako drugiej izby parlamentu, czy jest za reformą rolną i czy popiera przyłączenie do Polski ziem odebranych . Odpowiedź na wszystkie trzy pytania (słynne „3 × tak”) miała być wyrazem poparcia dla sprawującej władzę PPR. W zamyśle władzy referendum miało być też poligonem, na którym zostanie sprawdzona lojalność aparatu państwa wobec PPR, a więc tak naprawdę jego zdolność do fałszowania wyników na korzyść rządzących. Członkom PSL nie zostawiono wyboru: aby się odróżnić, wezwali oni Polaków do wyboru odpowiedzi „nie” na pierwsze pytanie, tj. w sprawie senatu, mimo że wcześniej był to jeden z postulatów programowych tej partii. O pomoc w fałszowaniu wyników referendum PPR poprosiła rosyjskie służby specjalne. Przybyłą z Moskwy ekipą kierował płk NKWD Aron Pałkin.
Mimo że przedstawicielom PSL uniemożliwiono zasiadanie w większości komisji liczących głosy, cenzura zatrzymywała druki i ulotki propagandowe PSL oraz kontrolowała artykuły w prasie, a bojówki komunistyczne przerywały wiece ludowców i organizowały napady na działaczy partii, wyniki referendum przeprowadzonego 30 czerwca 1946 r. były dla komunistów druzgocące. Tyle że społeczeństwo polskie poznało je dopiero 47 lat później, w 1993 r., dzięki historykom analizującym tzw. archiwum Bierutaarchiwum Bieruta. Tymczasem 12 lipca 1946 r. opublikowano wyniki, które były efektem przeróbek przeprowadzonych w protokołach komisji referendalnych. Dokonywała ich mieszana polsko‑sowiecka ekipa funkcjonariuszy UB i MGBMGB. „Tak” na pierwsze pytanie rzekomo odpowiedziało 68 proc. głosujących (faktycznie było to tylko 24 proc.), na drugie – 77,1 proc. (faktycznie 42 proc.) i aż 91,4 proc. na trzecie (faktycznie 66,9 proc.).
Konieczność fałszowania w masowej skali protokołów komisji liczących głosy uświadomiła komunistom, że muszą zwrócić większą uwagę na to, kto w nich zasiada. Dlatego też przed zaplanowanymi na 19 stycznia . wyborami parlamentarnymi agenci UB zdominowali skład ponad 47 proc. komisji obwodowych, a ponad 3,5 tys. komisji (z ok. 5,5 tys. wszystkich) tworzyli wyłącznie członkowie PPR. Zaledwie w ok. 1,3 tys. komisji zasiadał co najmniej jeden mąż zaufania PSL. Rozpoczęta w listopadzie 1946 r. kampania wyborcza miała niezwykle brutalny charakter. Bojówki UB zamordowały 118 działaczy PSL, aresztowano 162 kandydatów na posłów i 1962 aktywistów terenowych partii. W ponad jednej piątej okręgów unieważniono listy wyborcze PSL. Jednocześnie UB i milicja aresztowały ponad 50 tys. osób pod pretekstem walki z antykomunistycznym podziemiem.
Wyniki wyborów fałszowano na kilku poziomach: oddane karty z głosami były darte i zastępowane nowymi (odpowiednio wypełnionymi), a gdy to nie było możliwe – zabierano i niszczono całe urny z głosami, przerabiano również listy obwodowych i okręgowych komisji. I tym razem operacją fałszerstw kierował płk Aron Pałkin. Z tych powodów trudno dziś dokładnie określić, jaki był prawdziwy wynik tych wyborów. Stanisław Mikołajczyk szacował, że jego partia zdobyła 60–70 proc. głosów. Historycy uważają, że taka ocena odpowiadała realnemu układowi preferencji wyborczych Polaków. Jednak rozwinięty komunistyczny aparat przemocy i terroru przyniósł oczekiwane efekty – oficjalnie zwyciężył Blok Demokratyczny, czyli koalicja PPR oraz kilku podporządkowanych jej partii satelickich, a w Polsce rozpoczęło się wprowadzanie ustroju na wzór sowiecki.
Słownik
szeroko zakrojone działania dywersyjne i sabotażowe podjęte przez AK na tyłach cofającej się armii niemieckiej w latach w celu przejęcia kontroli nad danym obszarem przed wkroczeniem Armii Czerwonej; rozkaz rozpoczęcia akcji wydał w listopadzie 1943 r. Komendant Główny AK gen. Tadeusz Bór‑Komorowski. W efekcie komendant okręgu miał występować wobec oddziałów Armii Czerwonej jako przedstawiciel legalnych władz polskich – rządu RP na uchodźstwie
Bolesław Bierut () – działacz komunistyczny i prezydent PRL w latach , a potem przywódca Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i premier w latach . Wśród pozostawionych przez niego dokumentów w Archiwum Akt Nowych w 1993 r. odnaleziono dane z prawdziwymi wynikami referendum z 1946 r.; przygotowali je dla Bieruta funkcjonariusze UB
Polskie Siły Zbrojne w ZSRS w latach , związek operacyjny sformowany przez Zygmunta Berlinga za porozumieniem Związku Patriotów Polskich i rządu sowieckiego, kierowany przez polskich komunistów, powstał po ewakuowaniu się na Bliski Wschód armii Andersa; Berling podporządkował się komunistom, którzy powierzyli mu budowę armii polskiej pod kierownictwem Sowietów
w czasie II wojny światowej konspiracyjna formacja zbrojna Stronnictwa Ludowego, której głównym zadaniem była ochrona mieszkańców wsi; na przełomie zaczęły powstawać Oddziały Specjalne BCh, które były wykorzystywane do zadań bojowo‑dywersyjnych, a na przełomie . oddziały partyzanckie; w maju 1943 r. rozpoczął się proces wcielania oddziałów BCh do Armii Krajowej, ale do końca wojny nie został zakończony
(z łac. censura – sąd, krytyka) kontrola, zazwyczaj państwowa, nad wszelkimi publikacjami (prasa, widowiska teatralne, audycje radiowe itd.); urzędowa ocena ich pod względem politycznym i moralnym
(z łac. diversio – przewrót) działania prowadzone na zapleczu i tyłach wojsk nieprzyjaciela, których celem jest obniżenie wartości bojowej jego wojsk oraz utrudnienie prowadzenia działań na froncie
(skrót od ros. kollektywnoje choziajstwo – gospodarstwo kolektywne; kollektywnyj – zespołowy, od kollektiw – zespół, z łac. collectivus – zbiorowy) rodzaj przedsiębiorstwa rolniczego powstałego w wyniku połączenia ziemi chłopów, oznaczające wspólną pracę i podział uzyskanych w ten sposób zysków; charakterystyczny dla ZSRS
druga konferencja Wielkiej Trójki: premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla, prezydenta Stanów Zjednoczonych Franklina D. Roosevelta oraz dyktatora ZSRS Józefa Stalina, która odbyła się w dniach lutego r. w Jałcie na Krymie. Przywódcy mocarstw ostatecznie zaakceptowali linię Curzona jako powojenną granicę Polski z ZSRS; ustalono, że Polska uzyska „poważny przyrost terytorialny na zachodzie i północy”, uznano także, że działający w kraju, a podporządkowany komunistom Rząd Tymczasowy zostanie poszerzony o „demokratycznych polityków z kraju i emigracji” i przekształcony w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Zadaniem rządu miało być zorganizowanie wolnych i demokratycznych wyborów w Polsce. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone zgodziły się, że NKWD ma prawo podejmować działania zapewniające bezpieczeństwo Armii Czerwonej działającej w Polsce przeciw Niemcom; Rosjanie zinterpretowali tę zgodę jako pozwolenie na represjonowanie żołnierzy AK
ciało polityczne utworzone podczas II wojny światowej przez Polską Partię Robotniczą (PPR) o charakterze samozwańczego parlamentu polskiego
proponowana linia rozgraniczenia wojsk polskich i bolszewickich zaproponowana w lipcu 1920 r. przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George’a Curzona; linia przebiegała od Grodna przez Jałówkę, Niemirów, Brześć, Dorohusk, na wschód od Hrubieszowa, dalej na Kryłów, skąd na zachód od Rawy Ruskiej i na wschód od Przemyśla aż do Karpat; po II wojnie światowej stanowi wschodnią granicę Polski
nieoficjalna nazwa Wojska Polskiego od 1944 r., stosowana w celach propagandowych; były to polskie siły zbrojne walczące przeciwko Niemcom u boku sowieckiej Armii Czerwonej, znajdowały się pod kontrolą rządzącej partii komunistycznej. W 1944 r. z sił armii Berlinga utworzono 1 Armię Wojska Polskiego również dowodzoną przez Berlinga; 2 Armia Wojska Polskiego została utworzona w sierpniu 1944 r. pod dowództwem gen. Karola Świerczewskiego; w 1945 r. ponad połowę korpusu oficerskiego armii stanowili Rosjanie; u schyłku II wojny światowej w maju 1945 r. Ludowe Wojsko Polskie liczyło 370 tys. żołnierzy
(ros. Ministierstwo gosudarstwiennoj biezopasnosti – Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego) ministerstwo ZSRS utworzone w 1946 r., następca NKWD i poprzednik KGB
konspiracyjna organizacja wojskowa podległa Stronnictwu Narodowemu, utworzona 20 września 1942 r. z połączenia Związku Jaszczurczego i części Narodowej Organizacji Wojskowej, przeciwnej scaleniu z Armią Krajową; jej celem była walka o niepodległość Polski i odbudowa państwa z granicą wschodnią z 1939 r.; NSZ zachowały lojalność wobec władz RP na wychodźstwie; prowadziły działania wymierzone w wojska niemieckie oraz zwalczały działające na ziemiach polskich organizacje prokomunistyczne
polska konspiracyjna organizacja wojskowa tworzona od wiosny , której zadaniem miało być kontynuowanie walki o niepodległość Polski na ziemiach polskich zajmowanych przez Armię Czerwoną oraz po przejęciu władzy przez komunistów; miała przejąć zasoby i środki po rozwiązanej Armii Krajowej
(ros. Narodnyj komissariat wnutriennich dieł – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) ministerstwo wchodzące w skład rządu ZSRS – Rady Komisarzy Ludowych, istniejący pod tą nazwą w latach ; organ odpowiedzialny za represje (w tym wielkie czystki); w 1946 r. NKWD zostało przemianowane w MSW ZSRS (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRS); w 1954 r. powstało KGB (ros. Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti pri Sowietie Ministrow SSSR – Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRS)
oficjalna nazwa aresztów polowych organizowanych przez służby specjalne ZSRS i współczesnej Rosji; zatrzymuje się tam osoby „do wyjaśnienia”, a o umieszczeniu w obozie filtracyjnym decyduje lokalny dowódca służb specjalnych, nie zaś prokurator lub sąd, i to odróżnia umieszczenie w obozie filtracyjnym od tzw. tymczasowego aresztowania
potoczna nazwa jednostek, które powstały w ZSRS na polecenie Stalina, dowodził nimi Zygmunt Berling, przedwojenny oficer polski, który pozostał w Rosji po ewakuowaniu się na Bliski Wschód armii Andersa; Berling podporządkował się komunistom, którzy powierzyli mu budowę komunistycznej armii polskiej
militarna operacja opracowana przez wileński okręg AK i rozpoczęta 7 lipca 1944 r. przez oddziały AK w ramach akcji „Burza”; miała na celu samodzielne zdobycie i wyzwolenie przez Polaków Wilna spod okupacji niemieckiej, a następnie wystąpienie wobec Armii Czerwonej w roli gospodarza tych terenów. Ostatecznie miasto zdobyły oddziały sowieckie we współdziałaniu z AK, a po wyzwoleniu część polskich oficerów oraz delegat rządu na okręg wileński zostali aresztowani przez Sowietów
(z łac. pluralis – mnogi) doktryna polityczna głosząca potrzebę stworzenia warunków ustrojowych do swobodnego ujawniania różnorodnych opinii dotyczących życia zbiorowego oraz tworzenia partii, stowarzyszeń itd.
polska partia komunistyczna działająca od stycznia 1942 do grudnia 1948 r., założona w Warszawie przez przybyłych ze Związku Sowieckiego (zrzuconych na terytorium okupowanej Polski) komunistów; pierwszym liderem partii był Marceli Nowotko. Od lipca przedstawiciele PPR odgrywali istotną rolę w Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego, czyli zależnym od ZSRS tymczasowym organie władzy wykonawczej w Polsce, działającym do końca 1944 r. na obszarze zajmowanym przez Armię Czerwoną po okupacji niemieckiej. W 1948 r. PPR weszła w skład Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
samozwańczy, tymczasowy organ władzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Polskiej, działający od 21 lipca do 31 grudnia 1944 r. na obszarze zajmowanym przez Armię Czerwoną po okupacji niemieckiej – między przesuwającą się linią frontu sowiecko‑niemieckiego a linią Curzona; PKWN został powołany w Moskwie, był zdominowany przez polskich komunistów i funkcjonował pod polityczną kontrolą Józefa Stalina
okres w dziejach państwa polskiego umownie trwający od 1945 do 1989 r., kiedy przewodnią rolę odgrywała partia komunistyczna, a kraj znajdował się w strefie wpływów Związku Sowieckiego (oficjalnie pod tą nazwą od 1952 r., a wcześniej jako Rzeczpospolita Polska)
działająca od stycznia 1944 do lipca 1945 r. reprezentacja polityczna Polskiego Państwa Podziemnego, pełniąca na okupowanych ziemiach polskich funkcję konspiracyjnego parlamentu; była odpowiedzią na powołaną przez komunistów Krajową Radę Narodową; rozwiązała się po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej
(łac. dosł. to, z czym się należy odwołać (do narodu), od referre – odnosić, informować) głosowanie ludowe, najważniejsza forma demokracji bezpośredniej, w której pełnoprawni obywatele wypowiadają się w formie głosowania powszechnego w sprawach o kluczowym znaczeniu dla społeczeństwa
rząd powołany z inicjatywy Józefa Stalina 31 grudnia 1944 r. w miejsce PKWN; zmiana miała istotne znaczenie z punktu widzenia umacniania się władzy komunistycznej w Polsce; polscy komuniści działający pod patronatem ZSRS oficjalnie powołali swój rząd – konkurencyjny wobec rządu RP na uchodźstwie powszechnie uznawanego na forum międzynarodowym
(z franc. sabotage od saboter – stukać (sabotami), sabotować, partaczyć, od sabot – chodak) forma ruchu oporu polegająca na przeszkadzaniu w realizacji określonych działań militarnych, gospodarczych, politycznych i społecznych
(z łac. terror – strach, groza) wszystkie działania przestępcze skierowane przeciwko państwom, których celem jest wytworzenie stanu terroru w umysłach ludzi, grup osób lub społeczeństwa
formacja zbrojna utworzona przez frakcję banderowską Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, aktywna głównie na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej; za datę powstania UPA uważa się 14 października 1942 r. (nazwa ta została przyjęta przez jednostki ukraińskich nacjonalistów dopiero w 1943 r.). Celem UPA było utworzenie jednonarodowego niepodległego państwa ukraińskiego; walczyła przeciwko okupacyjnym władzom niemieckim, partyzantom polskim, sowieckim i Armii Czerwonej. Mimo potyczek z Niemcami UPA zawierała lokalne porozumienia z Niemcami w celu zwalczania partyzantki sowieckiej. Współodpowiedzialna wraz z OUN‑B za zorganizowanie i przeprowadzenie rzezi wołyńskiej i czystki etnicznej w Małopolsce Wschodniej; na terenie ZSRS walczyła z władzą komunistyczną. Jej ostatnie oddziały przestały istnieć w ZSRS w 1956 r.
powszechnie używane określenie organów bezpieczeństwa państwa funkcjonujących w Polsce w okresie stalinizmu ( )
Słowa kluczowe
ZSRS, NKWD, UB, Armia Krajowa, przesiedlenia, referendum ludowe, Polska po II wojnie światowej, komunizm w Polsce, opozycja antykomunistyczna, podziemie niepodległościowe
Bibliografia
T. Żenczykowski, Polska Lubelska 1944, Paryż 1987.
G. Motyka, Na białych Polaków obława. Wojska NKWD w walce z polskim podziemiem 1944–1953, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2014.
R. Wnuk, Antysowieckie podziemie estońskie, łotewskie, litewskie, ukraińskie, białoruskie i polskie. Zarys dziejów i próba porównania, w: Wojna po wojnie: Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo‑Wschodniej w latach 1944–1953, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Gdańsk–Warszawa 2012.
M. Łatyński, Nie paść na kolana. Szkice o opozycji lat czterdziestych, Wydawnictwo Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum, Wrocław 2002.