Strefowość to zjawisko prawidłowej zmienności cech środowiska na kuli ziemskiej następujące wraz ze zmianą szerokości geograficznej. Dotyczy ona zarówno całego systemu środowiska (strefowość geograficzna, strefowość krajobrazowa), jak i poszczególnych jego komponentów (strefowość klimatyczna, roślinna, glebowa). Objawia się występowaniem równoleżnikowych pasów (stref), położonych symetrycznie w stosunku do równika, charakteryzujących się określonym układem cech środowiska przyrodniczego.

Powszechnie wydziela się pięć głównych stref geograficznych – równikową, a po obu jej stronach strefy zwrotnikowe, podzwrotnikowe, umiarkowane i polarne.

Przyczyną występowania strefowości są czynniki astronomiczne, a przede wszystkim kulisty kształt Ziemi i jej położenie w stosunku do Słońca wpływające na zróżnicowanie kąta padania promieni słonecznych na powierzchnię Ziemi i dopływu energii promieniowania słonecznego w różnych szerokościach geograficznych.

Strefy charakteryzują się szerokimi, przejściowymi granicami, w których cechy charakterystyczne dla jednej strefy stopniowo zanikają, przy jednoczesnym wzroście udziału cech drugiej strefy. Tylko w miejscach, gdzie pojawiają się wielkie pasma górskie o przebiegu równoleżnikowym, granice między strefami są bardziej ostre, pozbawione szerokiej strefy przejściowej.

Strefowość klimatyczna

Strefy klimatyczne wydzielane są na podstawie zróżnicowania elementów klimatu w odniesieniu do szerokości geograficznej. Pod uwagę brane są na ogół średnie miesięczne temperatury powietrza oraz wielkość i rozkład opadów rocznych, występowanie określonych mas powietrza w poszczególnych półroczach, a także wielkość i rozkład opadów atmosferycznych oraz zmian temperatury powietrza w roku.

Strefowość gleb

Strefy glebowe wydzielane są na podstawie przeważających właściwości fizycznych i chemicznych gleb w odniesieniu do warunków klimatycznych i roślinności. Ich wpływ w znacznym stopniu zaciera oddziaływanie pozostałych czynników glebotwórczych, zwłaszcza skały macierzystej i rzeźby terenu. Z tego względu przestrzenny układ stref glebowych nawiązuje do przebiegu granic stref klimatycznych.

Strefowość roślinna

Występowanie naturalnych formacji roślinnych uzależnione jest od całokształtu cech środowiska, jednak podobnie jak w przypadku gleb przeważający wpływ mają warunki klimatyczne. Z tego względu występowanie stref roślinnych na obszarach położonych poza pasmami górskimi wykazuje równoleżnikowy układ zbliżony do przebiegu stref klimatycznych.

Strefowość procesów hydrologicznych

Strefowości podlegają też procesy hydrologiczne, choć formalnie takich stref na kuli ziemskiej nie wyróżnia się. Wynika to z faktu, że oprócz wpływu klimatu także czynniki astrefoweczynnik astrefowyczynniki astrefowe (budowa geologiczna, rzeźba terenu) decydują o procesie obiegu wody. Poszczególne strefy klimatyczne charakteryzują się określonymi cechami bilansu wodnego (ujemnego lub dodatniego), konkretnym ustrojem rzecznym, wielkością odpływu i innymi parametrami. Jest to szczególnie widoczne w przypadku ciągłości zasilania rzek, która wyraźnie zmienia się w strefach klimatycznych.

Strefowość geochemiczna

Przykładem zjawisk strefowych uzależnionych od cech klimatu są również procesy geochemiczne, zwłaszcza wietrzeniewietrzeniewietrzenie fizyczne i chemiczne skał. Na obszarach charakteryzujących się deficytem wody przeważa wietrzenie fizyczne spowodowane niskimi temperaturami (wietrzenie mrozowe w strefie pustyni arktycznej i tundry) lub dużymi dobowymi wahaniami temperatury (wietrzenie insolacyjne w strefie pustyń gorących). Z kolei w strefach o klimacie gorącym i wilgotnym przeważa wietrzenie chemiczne i biologiczne.

Strefowość krajobrazowa

Strefa krajobrazowa jest obszarem, w którym występują procesy i zjawiska przyrodnicze wynikające z określonej struktury komponentów środowiska, ich cech i istniejących między nimi zależności. W skali globalnej przy opisie stref krajobrazowych zwraca się uwagę przede wszystkim na roślinność – jeden z elementów pokrycia terenu.

Strefy krajobrazowej nie należy bezpośrednio identyfikować z żadną ze stref wydzielanych na podstawie poszczególnych komponentów czy procesów. Jest ona bowiem obszarem o specyficznej, ale lokalnie zróżnicowanej, niejednorodnej strukturze cech komponentów środowiska i procesów w nim zachodzących. Na przykład w strefie krajobrazowej tundry występuje nie tylko roślinność tundrowa uwarunkowana klimatem, ale także lasy wzdłuż cieków, powiązane głównie z warunkami wodnymi. W strefie lasów liściastych strefy umiarkowanej występują też lasy iglaste powiązane z piaszczystym, suchym podłożem.

Słownik