Przeczytaj
Ekspansja Portugalczyków
Wielkie odkrycia geograficzne to nazwa nadana przez historiografię odkryciom geograficznym dokonanym w wyniku wypraw morskich podejmowanych przez europejskich żeglarzy w XV i XVI wieku. Ich konsekwencją było poznanie przez Europejczyków wszystkich zamieszkałych kontynentów.
Epokę wielkich odkryć geograficznych zapoczątkowała portugalska eksploracja wschodnich wybrzeży Afryki prowadzona od połowy XV wieku. Zwieńczeniem tych wypraw było opłynięcie przez Bartłomieja Diaza w 1488 r. Przylądka Burz (Przylądka Dobrej Nadziei), co przyczyniło się do znalezienia drogi morskiej do Indii. Czas wielkich odkryć kończy się wraz z dopłynięciem przez Holendra Willema Janszoona w 1606 r. do wybrzeży Australii. Data odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1492 r.) w historiografii została uznana za cezurę średniowiecza i czasów nowożytnych, z uwagi na dalekosiężne konsekwencje związane z tym odkryciem dla Europy, jak i rdzennych mieszkańców Ameryki, a w dalszej perspektywie dla całej ludzkości.
Od wybrzeży Afryki po drogę morską do Indii
Eksploracja zachodnich wybrzeży Afryki została zapoczątkowana z inicjatywy portugalskiego infanta Henryka Żeglarza. W pierwszej kolejności Portugalczycy zajęli Ceutę (1415 r.), położoną na afrykańskim cyplu tworzącym Cieśninę Gibraltarską. Następnie w latach 1419–1462 podejmowali oni wyprawy wzdłuż wybrzeży Afryki, aż do ujścia rzeki Gambii, w ramach których odkryli m.in. wyspy: Maderę (1419 r.), Azory (1427 r.), Wyspy Zielonego Przylądka (1456 r.).
W 1482 r. Diego Cao odkrył ujście rzeki Kongo. Zwieńczeniem tych wypraw było dopłynięcie przez Bartłomieja Diaza do Przylądka Dobrej Nadziei. Dzięki temu odkryciu Portugalczycy mogli osiągnąć jeden z głównych celów, który sobie postawili, podejmując wyprawy morskie – znalezienie drogi morskiej do Indii. Dokonał tego Vasco da Gama w latach 1497‑1498, płynąc wzdłuż wybrzeży Afryki, a następnie, przepływając Ocean Indyjski, dopłynął do miasta Kalikat w Indiach. Na odkrytych terenach wzdłuż wybrzeży kontynentów Portugalczycy zakładali faktorie handlowe, które miały pośredniczyć w handlu z miejscową ludnością.
Wyprawa Krzysztofa Kolumba i Ferdynanda Magellana
W ślad za przykładem portugalskich żeglarzy podążyli odkrywcy innych krajów. Genueński żeglarz w służbie hiszpańskiej Krzysztof Kolumb w 1492 r. wyruszył na wyprawę morską, celem której było odkrycie drogi morskiej do Indii. W ten sposób dotarł do wysp Morza Karaibskiego: San Salvadoru, Kuby i Haiti. Kolejno w latach 1493–1496 odkrył m.in. Dominikanę, Gwadelupę i Jamajkę, w latach 1498–1500 Trynidad i stały ląd Ameryki Południowej w rejonie ujścia Orinoko i wreszcie w latach 1502–1504 rejon Przesmyku Panamskiego. Docierając do nowo odkrytych lądów, był przekonany, że osiągnął zakładany cel wyprawy, tj. znalazł drogę morską do Indii. Dopiero florentczyk Amerigo Vespucci podczas wyprawy w latach 1499–1500 do wschodnich wybrzeży Ameryki Południowej, podczas której odkrył ujście Amazonki, stwierdził, że tereny, do których Europejczycy dopłynęli, nie są Indiami, lecz nowym kontynentem. Na jego cześć w 1507 r. niemiecki kartograf Andreas Waldseemüller nazwał nowy ląd Ameryką.
Celem uniknięcia konfliktów Hiszpania i Portugalia w traktacie zawartym w Tordesillas w 1494 r. uzgodniły podział strefy wpływów na nowo odkrytych terytoriach. Tym samym ustanowiły podział Nowego Świata wzdłuż linii biegnącej około 2 tys. km na zachód od Wysp Zielonego Przylądka (zachód przypadł Hiszpanii, wschód – Portugalii). Traktat ten został później uzupełniony w 1529 r. w Saragossie (podział półkuli południowej przebiegał wzdłuż południka 133°E).
Kolejnym osiągnięciem Europejczyków było opłynięcie Ziemi z zachodu na wschód. Jako pierwsza dokonała tego w latach 1519–1522 wyprawa pod przewodnictwem Ferdynanda Magellana, Portugalczyka w służbie hiszpańskiej.
Sam Magellan zginął w 1521 r. w walce z tubylcami na wyspie Mactan na Archipelagu Filipińskim, zaś wyprawę kontynuował Hiszpan Sebastian del Cano, który wrócił na jedynym ocalałym statku do Europy. Po raz drugi w podróż dookoła świata zakończoną sukcesem wybrał się w latach 1577–1580 Anglik Francis Drake.
Nowi gracze i rozwój handlu
Oprócz Hiszpanów i Portugalczyków wyprawy podejmowały również inne narody, w szczególności Anglicy i Holendrzy. Na przykład w 1497 r. Wenecjanin w służbie angielskiej Giovanni Caboto (John Cabot) odkrył Nową Fundlandię, natomiast w 1606 r. Holender Willem Janszoon dopłynął do wybrzeży Australii. Dzięki temu ostatniemu odkryciu na początku XVII w. Europejczycy jako pierwsi uzyskali wiedzę o wszystkich zamieszkałych kontynentach.
Odkrycia geograficzne Europejczyków niosły za sobą dalekosiężne skutki. W pierwszej kolejności należy podkreślić, że Europa osiągnęła swój główny cel, leżący u podstaw podejmowania dalekomorskich wypraw, a mianowicie znalezienie drogi morskiej do Indii. Dzięki temu osiągnięciu przerwali oni monopol Turków osmańskich na handel ze Wschodem, obniżając ceny importowanych produktów. Skutkiem ubocznym tego odkrycia było również przesunięcie szlaków handlowych i powstanie nowych, co przyczyniło się do spadku znaczenia handlu śródziemnomorskiego i hanzeatyckiego. Polityczną konsekwencją ustanowienia stałego kontaktu morskiego z Indiami było osłabienie Ligi Hanzeatyckiej oraz miast włoskich i rozwój miast portowych w Europie Zachodniej (Sewilla, Kadyks, Antwerpia, Londyn).
Wyprawy Europejczyków przyczyniły się znacznie do rozwoju handlu i powstania nowych rynków zbytu. Do Europy zaczęto sprowadzać nieznane dotąd towary i przyprawy, a z terenów Ameryki – nowe uprawy i rośliny (np. ziemniaki, pomidory, fasolę, kukurydzę).
Europejskie imperia kolonialne
Politycznymi konsekwencjami wielkich odkryć geograficznych było powstanie kolonii zamorskich. Hiszpania na nowo poznanych terytoriach tworzyła wicekrólestwa, natomiast Portugalia zazwyczaj ograniczała się do zakładania na wybrzeżach faktorii handlowych do handlu z ludnością tubylczą. Natomiast tam, gdzie to było możliwe, Portugalczycy zakładali plantacje bawełny, kawy, trzciny cukrowej oraz herbaty, na których pracowali zniewoleni mieszkańcy Ameryki, a później ściągani z Afryki niewolnicy. Kolonizacja nowych terytorium prowadziła do wojen między kolonizatorami, co miało wpływ na stosunki międzynarodowe na samym kontynencie europejskim. W ciągu lat eksploracji nowych lądów powstały wielkie imperia kolonialne Hiszpanii, Portugalii, Francji, Anglii i Holandii.
Z kopalń Ameryki Południowej do Europy płynęły liczne konwoje ze złotem i srebrem, co pozwoliło zwiększyć ilość tych kruszców szlachetnych w Starym Świecie, gdzie problemem był ich niedobór. W połączeniu z napływem ludności wiejskiej do miast oraz wzrostem demograficznym było to przyczyną rewolucji cen, polegającej na znacznym wzroście cen żywności, przy jednoczesnym niewielkim wzroście cen produktów rzemieślniczych. Zjawisko to przyczyniło się do rozwoju gospodarki towarowo‑pieniężnej, manufaktur i systemu nakładczego w Europie Zachodniej. Wszystkie te okoliczności wpłynęły na powstanie dualizmu w rozwoju gospodarczym Europy. Na Zachód od rzeki Łaby zaczęła rodzić się gospodarka kapitalistyczna, natomiast na wschód od tej rzeki – folwarczno‑pańszczyźniana.
Opłynięcie świata dookoła ostatecznie potwierdziło kulistość Ziemi. Odkrycie nowych kontynentów i poznanie nowych kultur znacznie poszerzyło horyzonty umysłowe Europejczyków. Nastąpił rozwój nauk astronomicznych, biologicznych i geograficznych. Dzięki licznym podróżom morskim udoskonalano urządzenia nawigacyjne oraz mapy. Z jednej strony ciekawość świata, a z drugiej chęć ucieczki przed prześladowaniami religijnymi i wojnami pchnęły rzesze ludzi do emigracji do nowo odkrytych terytoriów.
Początki globalizacji
Kontakt z Europejczykami pociągał ze sobą negatywne skutki dla mieszkańców Nowego Świata. Nastąpił upadek starożytnych cywilizacji Inków (1534 r.) oraz Majów i Azteków (1521 r.). Z powodu niewolniczej pracy w kopalniach i na plantacjach, wojen oraz chorób (np. przywiezionej z Europy ospy) doszło do eksterminacji milionów osób należących do narodów pierwszych (czyli ludności autochtonicznej). Z czasem Europejczycy zaczęli sprowadzać do Ameryki niewolników z Afryki, którzy wykonywali najcięższe prace i służyli w ich domach. Za odkrywcami i konkwistadoramikonkwistadorami podążali chrześcijańscy misjonarze, którzy często siłą szerzyli swoją wiarę, wypierając zwyczaje i wierzenia rdzennych mieszkańców. Innymi słowy Europejczycy bogacili się na handlu kolonialnym, zabierając rdzennym mieszkańcom ich ziemie, eksploatując je i wyzyskując mieszkańców Afryki.
Podsumowując, epoka wielkich odkryć geograficznych dała podwaliny pod kolonialne imperia Europejczyków, które pozwoliły im w przyszłości przejąć od starożytnych cywilizacji Dalekiego Wschodu prym w światowym rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym. Epoka ta zapoczątkowała powolny proces globalizacji wskutek narzucania europejskich wzorców w innych częściach świata oraz wzbogaciła cywilizację europejską o nowe elementy zaczerpnięte z nowo poznanych kultur. Rdzennym mieszkańcom podbitych terenów oraz osobom sprowadzanym do kolonii z Afryki i ich potomkom wielkie odkrycia geograficzne przyniosły choroby, niedożywienie (często głód), przedwczesną śmierć, niewolę i wyzysk.
Najważniejsze wydarzenia
Najważniejsze postacie
Słownik
najczęściej trzymasztowy żaglowiec z zaokrągloną rufą i z wysoką nadbudową (kasztelem) oraz drugą niższą nadbudową na dziobie, rozpowszechniony w XV wieku w krajach śródziemnomorskich, na pokładzie karaki „Santa Maria” Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę.
najczęściej trzymasztowy żaglowiec o wysokich nadbudowach (kasztelach) na dziobie i rufie, dwie karawele: „Pinta” i „Niña” brały udział w wyprawie Krzysztofa Kolumba, podczas której odkrył on Amerykę.
trzymasztowy żaglowiec o wysokiej, zwężającej się ku górze nadbudowie rufowej oraz galionie (figurą na dziobie okrętu, najczęściej uzasadniającą jego nazwę), rozpowszechnione w XVI‑XVII w.
przyrząd pomiarowy, określający prędkość poruszania się statku oraz przebytą przez niego drogę.
przyrząd astronomiczny, służący do wyznaczania położenia ciał niebieskich, stosowany do określenia kursu oraz położenia statku.
prosty przyrząd pomiarowy, służący do określania szerokości geograficznej na podstawie kąta wzniesienia ciał niebieskich.
ręcznie malowana na pergaminie mapa morska oparta o kierunki kompasu i szacunkowe odległości zaobserwowane przez żeglarzy na morzu.
hiszpańskie wyprawy zbrojne, podejmowane od końca XV wieku w celu podboju nowo odkrytych terytoriów zamorskich, w szczególności w Amerykach.
Słowa kluczowe
odkrycia geograficzne, konkwistador, Nowy Świat, Krzysztof Kolumb
Bibliografia
Historia powszechna XIV‑XV w. Wybór tekstów, A. Wyrobisz, B. Geremek, M. Małowist, Warszawa 1964.
M.L. Pisarek, Świat oczami odkrywców, Warszawa 1971.
Wiek XVI–XVIII w źródłach, S.B. Lenard, M.Sobańska‑Bondaruk; tłum. E. Milewska, Warszawa 1999.