Pochodzenie

Co wiemy o Słowianach? Należą do grupy ludów indoeuropejskich i są pośród niej - pod względem językowym i etnicznym – najliczniejszą w Europie grupą ludności. O wspólnocie językowej (wywodzącej się z bałtosłowiańskiej grupy językowej) możemy mówić już od ok. połowy I tysiąclecia n.e. Słowian można spotkać przede wszystkim w środkowej, wschodniej i południowo‑wschodniej części europejskiego kontynentu; w zależności od lokalizacji dzielimy ich na Słowian południowych (Bułgarzy, Chorwaci, Serbowie czy Słoweńcy), wschodnich (Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini) oraz zachodnich (do tych ostatnich zaliczają się m.in. Polacy, Czesi i Słowacy).

R1YJuk6r9vOPz

Mapa przedstawia Europę podkową i Wschodnią a także Słowian od piątego do dziesiątego wieku. Obszary osiedlania się Słowian i kierunki ich ekspansji zostały oznaczone na mapie. Słowianie Wschodni zajmowali tereny dzisiejszej Rosji i Ukrainy. Słowianie Południowi osiedlali się na terenach dzisiejszej Europy Wschodniej, głównie Chorwacji, Macedonia, Czarnogóry aż do Morza Czarnego. Słowianie Zachodni zajmowali tereny Polski. Kierunki ekspansji Słowian Wschodnich miały miejsce spod Kijowa w kierunku Polski, Bułgarii i Rosji. Na mapie oznaczono jeszcze tereny zasiedlone przez Awarów. Są to obszary Rumunii, Mołdawii i Ukrainy. Skandynawię zasiedlały ludy germańskie i ugrofińskie. Dzisiejsze kraje nadbałtyckie, Litwę, Łotwę i Estonię zamieszkiwali Bałtowie. Na mapie oznaczono granice państwa Salomona, przebiegały one przez wzdłuż miast Magdeburg, Ratyzbona, Akwileja, Nitra, Kraków. Granice państw Polan i Wiślan przebiegały wzdłuż miast Gniezno, Kalisz, Kraków. To niewielki obszar w środkowo - zachodniej części dzisiejszej Polski. Granice państwa wielkomorawskiego pod koniec dziewiątego wieku przebiegały wokół miast Magdeburg, Kalisz, Czerwień, Śrem, Dziewin, Ratyzbona. Granice Księstwa Kijowskiego z połowy dziewiątego wieku przebiegały na zachodnich terenach Rosji i Ukrainy aż do Morza Czarnego. Obszarem częściowo zamieszkiwanym przez Słowian były również tereny Grecji, Niemiec, Rosji i Finlandii. Pierwsza siedziba Słowian miała miejsce na obszarach między Kijowem a Czerwieniem. Do 7 - 8 wieku obszary zasiedlane przez Słowian powiększyły się. Na mapie oznaczono dodatkowo ośrodki działalności misyjnej Cyryla i Metodego. Były to Nitra, Dziewin, Velehrad. Na mapie przedstawiono kierunki najazdów innych ludów. Awarów z wschodniej Rosji. Bułgarów z wschodniej Azji. Węgrów z Wschodniej Azji na Królestwo Wschodniofrankijskie. Słowianie to plemiona i ludy słowiańskie. Bałtowie to plemiona i ludy niesłowiańskie.

RMT6WoQGsSs2T

Mapa przedstawia rozmieszczenie plemion słowiańskich pomiędzy 7 a 9 wiekiem. Słowianie zachodni zajmowali tereny dzisiejszej Polski (z wyłączeniem północno‑wschodniego krańca Polski), wschodnie Niemcy (przy granicy w Polską) oraz obszar współczesnych Czech i Słowacji. Słowianie wschodni zajmowali tereny dzisiejszej Białorusi, oraz wschodniej Rosji, Ukrainy oraz Mołdawii. Słowianie południowi zamieszkiwali wschodni oraz południowy obszar wokół Morza Czarnego, sięgający aż na tereny współczesnej Austrii, Węgier, całe Bałkany i Rumunia.

Wiedza o pochodzeniu Słowian jest znikoma i opiera się na dwóch odmiennych hipotezach. Część badaczy (tzw. autochtoniści) uważa, że zamieszkiwali oni dorzecze Odry i Wisły już od epoki brązu i na podstawie znalezisk utożsamiają ich z kulturami archeologicznymi, takimi jak kultura łużycka (1300 r. p.n.e). Druga grupa historyków (tzw. allochtoniści) twierdzi, iż Słowianie do Europy Środkowej i Południowej przywędrowali ze wschodu dopiero w V–VI w. n. e., a ich pierwotne osady mieściły się na terenach dzisiejszej Ukrainy. Świadczyć o tym miał brak ciągłości kultur w Europie Środkowej i pojawienie się nowych znalezisk z okolic V w. Choć wciąż trwają dyskusje, a prowadzone badania antropologiczne i genetyczne dodają nowe argumenty do tych rozważań, to badacze skłaniają się ku drugiej koncepcji i tłumaczą, iż Słowianie – jako nieznani wcześniej wojownicy – pojawili się kilkadziesiąt lat po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego. Z terenów nad dolnym Dunajem wypuszczali się w kierunku bałkańskich prowincji cesarstwa, które atakowali i łupili.

Pierwotne siedziby Słowian znajdowały się pomiędzy Karpatami a rzekami Prypeć i Dniepr. Były to tereny leśne i leśno‑stepowe. Biorąc pod uwagę wyniki badań źródeł archeologicznych i źródeł pisanych z VI w., kultura słowiańska ukształtowała się u schyłku IV i na początku V w.

Słowianie w najstarszych źródłach pisanych

Przeglądając dzieła historyków antycznej Grecji i Rzymu, nie natkniemy się na określenie „Słowianie”, nie pojawiają się też słowiańskie imiona ani nazwy geograficzne. Najwcześniejsze spisane informacje o grupach ludności, które możemy utożsamiać ze Słowianami, pochodzą jednak z czasów starożytnych. Grecki historyk Herodot w V w. p.n.e. pisał o Neurach, ludziach mieszkających nad rzeką Dniestr. Rzymski autor Pliniusz Starszy w I w. n.e. opisywał Wenedów, lud zasiedlający tereny na wschód od Wisły. Zbieżne z Pliniuszem informacje w II w. n.e. podawał grecki geograf Klaudiusz Ptolemeusz.

Najbardziej wiarygodne przekazy pisane dotyczące Słowian pochodzą z wczesnego średniowiecza, zwłaszcza z Bizancjum. Temat ludności słowiańskiej podejmowali tamtejsi kronikarze ze względu na jej migracje zza Dunaju w V–VI w. Słowianie przemieszczali się na południe w celach rabunkowych oraz osadniczych. W tekstach autorów bizantyjskich pojawiają się charakterystyczne dla Słowian imiona: Radogost, Sulimir czy Wszemir.

Prokopiusz z Cezarei w dziele Opus magnum pisał w połowie VI w. o Wenedach, Antach i Sklawinach, których można identyfikować z różnymi grupami bądź też odłamami Słowian. Autor ten dostrzegał już nawet różnice między plemionami słowiańskimi, a także to, co je łączyło: język, obyczaje, obrzędy, wierzenia.

Kultura materialna Słowian

Kultura materialna pierwszych Słowian była raczej uboga. Przedmioty, które wytwarzali, w większości nie przetrwały próby czasu, gdyż były z drewna. Drewno jako główny budulec wykorzystywane było także do konstruowania osad.

Mówiąc o charakterze osadnictwa słowiańskiego, warto przytoczyć słowa historyka Tadeusza Manteuffla:

R1QEBouA80i3o

Ilustracja przedstawia zrekonstruowaną osadę słowiańską. Na pierwszym planie szeroki rów z wodą, wzdłuż którego ciągnie się drewniany most. Przy moście drewniany domek z dwuspadzistym dachem. Nieco dalej wejście do grodu z bramą, nad którą wznosi się drewniana strażnica z czterospadowym dachem. Za brama wał ziemny obrośnięty trawą, za którym mieszczą się domostwa. Z perspektywy wykonującego zdjęcie, niewidoczne. Na horyzoncie drzewa liściaste, łąki.

Ludność trudniła się prymitywnym rolnictwem żarowym, które polegało na użyźnianiu gleby poprzez wypalanie lasów. Gdy po jakimś czasie ziemia stawała się jałowa, mieszkańcy przenosili się w inne miejsce. Pierwotnie wśród Słowian najważniejsze były relacje oparte na zasadzie pokrewieństwa – wielopokoleniowej rodziny, ale także rodu, który razem zagospodarowywał dany teren i współpracował dla dobra całej grupy. Władzę  nad rodem pełnił najstarszy jego członek, on także był kapłanem, który składał bogom ofiary, wchodził w skład rady starszych decydującej o życiu osady. Kiedy miejsce gospodarki żarowej zajęło rolnictwo orne, które umożliwiało trwałe osadnictwo i indywidualną uprawę roli, miejsce struktury rodowej zajęła sąsiedzka wspólnota (opoleopoleopole). A z niej wyłoniły się jeszcze większe grupy – plemiona albo związki plemienne.

Poziom życia mieszkańców osad słowiańskich wzrastał dzięki kontaktom z sąsiadami i wiedzy, jaką zdobywali w trakcie podbojów. W wyniku tego zaczęli używać wcześniej nieznanych metalowych narzędzi czy też koła garncarskiego. Duże znaczenie, oprócz jednopolowejjednopolówkajednopolowej uprawy roli, miała hodowla. W zagrodach trzymano bydło, owce i kozy oraz niezbyt liczne konie, które wykorzystywano głównie do celów komunikacyjnych i wojskowych. Każdy rolnik był samowystarczalny, musiał posiąść wiele umiejętności – od tworzenia narzędzi po budowę domu. Kobiety wyrabiały tkaniny i szyły ubrania, a mężczyźni wyprawiali skóry i szyli buty. Zajmowali się także myślistwem, rybołówstwem i bartnictwem. Z czasem spośród wszystkich rzemiosł wyodrębniły się dwie dziedziny, które wymagały szczególnej specjalizacji: kowalstwo i garncarstwo.

Bizantyjski historyk Prokopiusz z Cezarei w VI w. w dziele Historia wojen (Wojna z Gotami) zawarł taki opis Słowian:

Przekaz Prokopiusza dotyczący słowiańskich warunków życia tak komentuje Anna Wołek:

Słowiańskie wierzenia

Słowianie, podzieleni na wiele grup, mieli często odrębne poglądy na temat powstania świata i inaczej nazywali tożsame bóstwa. Ze względu na braki w źródłach nie jest również pewne, czy istniała jedna wspólna dla wszystkich Słowian religia. Niektórzy z nich wierzyli, że świat stworzył bóg Swaróg z pomocą innego boga, zwanego Rod. Bardziej rozpowszechniona koncepcja głosiła, że wszechświat to jedno wielkie drzewo. Drzewem‑światem w mitologii słowiańskiej był ogromny dąb podzielony na trzy poziomy. Na samym szczycie mieszkali bogowie, których przywódcą był władający piorunami PerunPerunPerun. Był on zwierzchnikiem wszystkich pozostałych bogów i przybierał czasem postać orła bądź jastrzębia. Część środkową dębu zamieszkiwali ludzie, a pośród korzeni znajdował się świat podziemny.

R14jDLdQNrB2u1

Ilustracja przedstawia trzy siedzące w kole kobiety. Dwie siedzą bokiem do widza, trzecia en face. Kobiety przędą nici z kołowrotka umieszczonego centralnie przed nimi. Kobieta w środku trzyma w ustach i prawej dłoni nić, kobiety po obydwu stronach także mają w ustach nić, w lewych dłoniach trzymają świecie, a prawymi dłońmi nakrywają od góry płomień świecy. Wszystkie trzy postacie są półnagie. Nagie mają piersi i ramiona, brzuchy i nogi giną w kłębkach przędzy.

Słowianie, tak jak pozostałe ludy indoeuropejskie, byli politeistami i oddawali cześć tajemniczym siłom natury, która jawiła się jako początek wszelkiego bytu. Pierwszorzędną rolę odgrywał kult słońca, które czczono w postaci spersonifikowanego bóstwa Swarożyca. Popularnym bóstwem wśród wszystkich Słowian był kojarzony z wiatrem i urodzajem Trzygłów, zwany Witem. Inni bogowie sprawowali opiekę nad plemionami, domostwami i ich mieszkańcami.

Słowianie rzadko budowali świątynie, na miejsca kultu wybierali przestrzeń naturalną: bory, góry i lasy, gdzie składali dary i odprawiali rytuały w różnych porach roku. Za szczególnie pomyślny czas uważali okres pełni księżyca. Ponadto każda rodzina indywidualnie czciła swoich zmarłych przodków. Odwiedzano cmentarzyska i składano tam duchom zmarłych napoje oraz strawę. Niezrozumiałe zjawiska Słowianie przypisywali siłom z zaświatów, często tym negatywnym i przerażającym. Złym urokom przeciwstawiano zaklęcia i czary, którymi zajmowali się kapłani. Powszechne było noszenie różnego rodzaju amuletów.

RvVd7ncWBGQAr

Ilustracja przedstawia cztery strony posągu Światowida. Posąg zdobią płaskorzeźby ułożone w trzy poziome pasy. Cztery górne figury połączone są wspólnym kapeluszem. Na stronie pierwszej widnieje postać z pierścieniem (lub naramiennikiem), pod którą znajduje się figura żeńska. Na stronie drugiej u góry znajduje się postać z rogiem w prawej ręce, w środkowym pasie zaś figura żeńska. Na stronie trzeciej umieszczono mężczyznę z szablą u pasa i konia, poniżej nich zaś figurę męską. Na stronie czwartej znajduje się postać męska bez atrybutów, a pod nią figura tej samej płci. W pasie dolnym posągu, na jego trzech stronach, umieszczona jest postać z rękami wyciągniętymi do góry. Nie przedstawiono jej na stronie czwartej, która zawiera jedynie nieczytelny wizerunek jakiegoś kształtu.

RlPBU2oR86gBu

Ilustracja przedstawia baśniową postać stojącą wśród drzew. Postać ma długie, białe włosy, rozwiane przez wiatr. Twarz pooraną zmarszczkami, fioletowy nos i brodę. Nos jest długi, haczykowaty, broda wysunięta. W rękach trzyma gałąź i drewniany drąg. Od pasa w dół postać schowana jest w długim, wielkim pniu drzewa, wydrążonym w środku. Pod stopami czarownicy rosną muchomory z czerwonymi, nakrapianymi kapeluszami. Obrazek otoczony jest ramką w geometryczny wzór.

RZ9LOnEpzJ3Xg

Ilustracja przedstawia pagórek porośnięty trawą. Na szczycie stoi człowiek, od podnóża wzniesienia do jego szczytu widać wydeptaną, piaszczystą ścieżkę. Pagórek stoi dużym, zielonym ternie porośniętym trawą.

Alfabet słowiański

Pierwszy alfabet słowiański, tzw. głagolica, stworzony został przez Cyryla, który wraz z bratem Metodym w IX w. przygotowywał się do misji chrystianizacyjnej. Nazwa alfabetu wzięła się od głagoł, co w języku staro‑cerkiewno‑słowiańskim oznacza „słowo”. Cyryl poddał modyfikacji litery greckie, aby odpowiadały słowiańskiej fonetyce. Bracia przetłumaczyli w ten sposób fragmenty Biblii, teksty liturgiczne i teologiczne. Istnieje także teza, iż głagolica powstała na podstawie pierwotnego pisma Słowian. Głagolica autorstwa Cyryla składała się z 40 liter, zawierała znaki niespotykane w żadnym innym piśmie. Ostateczny kształt pismo słowiańskie przybrało w połowie IX w. i składało się z 38 liter. Uczniowie Cyryla i Metodego udoskonalili alfabet słowiański i oddając cześć jego twórcy, nazwali go cyrylicącyrylicacyrylicą.

RxAHgLNBgyYOs

Ilustracja przedstawia kamienną płytę, na której widoczne są geometryczne znaczki ułożone w poziomym ciągu. Od góry płyta zwieńczona jest rzeźbioną, kamienną ramą.

Słownik

Słowa kluczowe

Słowianie, Prasłowianie, Europa Środkowo‑Wschodnia, plemię, osada, opole, Perun, Światowid, Europa wczesnego średniowiecza

Bibliografia

L. Leciejewicz, Słowianie zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy, Wrocław 1989.

T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1999.

A. Wołek, Obraz Słowian w dziełach Prokopiusza z Cezarei, www.ejournals.eu.

A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 2006.

T. de Moraes, Atlas mitów. Potwory, herosi i bogowie oraz mapy dwunastu mitologicznych krain, Warszawa 2018.