Przeczytaj
Groteska w tekstach Stanisława Lema
GroteskaGroteska to kategoria estetyczna, której istotną cechą jest łączenie przeciwstawnych elementów, np. tragizmu i komizmu, powagi i humoru, piękna i brzydoty. Istotną cechą groteski jest także przerysowanie i wyolbrzymianie, np. opisywanych cech lub zachowań ludzi. Wolfgang Kayser, niemiecki teoretyk literatury, pisał w swej pracy poświęconej grotesce:
Próba określenia istoty groteskowościNiewątpliwie groteskowym zwierzęciem jest jednak przede wszystkim nietoperz. Jego nazwa [niem. „latająca mysz”] wskazuje na nienaturalne pomieszanie dziedzin, które w tajemniczym zwierzęciu znalazły ukonkretnienie. […] Nie przestaje zadziwiać nawet w spoczynku, kiedy zwisa z belki głową na dół, otuliwszy się skrzydłami jak płaszczem – bardziej podobny do kawałka martwej materii niż do żywej istoty. [...]
Do charakterystycznych motywów groteskowych należy […] wszystko, co jako narzędzie czy sprzęt poczyna żyć własnym niebezpiecznym życiem. […] Równie łatwo uchwytne jest pomieszanie mechanicznego z organicznym, jak i zachodząca przy tym dysproporcja: np. samoloty przedstawia się jako olbrzymie ważki lub ważki jako samoloty, a czołgi poruszają się jak monstrualne zwierzęta. Podobne spojrzenie na technikę jest dla człowieka współczesnego tak dalece naturalne, że tworzenie „technicznej” groteski przychodzi mu z łatwością. […] Do trwałych motywów [groteskowych] należą żywe istoty przekształcone w manekiny, automaty, marionetki i twarze zastygłe w maski. […]
Od czasu renesansowych [fantastycznych] ornamentów obserwowaliśmy nieprzerwany rozkład: mieszanie sfer w naszym odczuciu odrębnych, naruszanie równowagi, utratę identyczności, niszczenie „naturalnych” proporcji itd. […]
Dwie [...] perspektywy leżą zapewne u podstaw dwu rodzajów groteskowości […]: „fantastycznej” groteski z jej urojonymi światami i radykalnie satyrycznej z jej procederem maskowym.
Stanisław Bereś tak pisze o grotesce w twórczości Stanisława Lema:
Ita dixit LemUtopie jednak – jak wiemy – często lubią płodzić antyutopie. Tak się też stało w twórczości Lema. Równolegle bowiem ze wspomnianymi utworami [Astronauci, Sezam i Obłok Magellana] powstawały Dzienniki gwiazdowe (1957), otwierając wewnętrzną polemikę z nurtem galaktycznego sielankopisarstwa. W przeciwieństwie do napuszonych i śmiertelnie poważnych wizji eksploracyjnych, były to opowiadania groteskowe, odwołujące się chętnie do absurdu czy komizmu. Niezliczone przygody Ijona Tichego, „słynnego gwiazdokrążcy, kapitana dalekiej żeglugi galaktycznej, łowcy meteorów i komet, niestrudzonego badacza i odkrywcy”, […] stały się pretekstem dla ukazania całej paradoksalności i zakłamania ówczesnego świata. Wydrwiony w nich został napuszony i pusty język nauki i ideologii, mechanizmy życia zbiorowego, dominujące wówczas style myślenia, postawy intelektualne, polityczne strategie i schematy poznawcze. O ile więc fantastyka „na serio” była prezentacją perspektyw i możliwości, stojących przed ludzkością, o tyle nurt groteskowy był próbą ukazania niemożności, pętających ludzką zbiorowość więzami humanistycznych złudzeń, stereotypów, ideologicznych dewiacji i charakterologicznych ułomności. W każdej więc podróży Tichego, jako (niekoniecznie ciekawych) przedstawicieli innych cywilizacji oglądaliśmy karykatury samych siebie. Tyle samo w tym było beztroskiej zabawy i łobuzerskiego kpiarstwa, co i poważnego diagnozowania rzeczywistości drugiej połowy lat 50. Zgodny był Lem w tych opowiastkach z tradycją — wysoko przez niego waloryzowanej — powiastki filozoficznej, dla której cała warstwa zdarzeń, konfliktów i postaci była płaszczyzną pretekstową, podczas gdy podstawowym nośnikiem sensów była warstwa podskórna, skłaniającą ku refleksjom moralistyczno‑filozoficznym.
Siedem wypraw Trurla i Klapaucjusza. Wyprawa pierwsza, czyli pułapka Gargancjana
Utwór należy do cyklu siedmiu opowiadań o fantastycznych wyprawach dwóch konstruktorów – Trurla i Klapaucjusza. Już same imiona bohaterów mają charakter znaczący, podobnie jak w tradycyjnych utworach groteskowych (np. Gargantui i Pantagruela François Rabelais’go). Imię jednego z bohaterów można wiązać z angielskim słowem true (prawda), a drugiego – ze słowem klapa (potocznie: porażka, przegrana).
Słownik
(fr. grotesque – dziwaczny, dziwaczność) – określenie szczególnego rodzaju komizmu, którego właściwością jest odrzucenie przyjętych zasad prawdopodobieństwa, prowadzące do powstania zdeformowanego, obrazu rzeczywistości; charakterystyczne dla groteski jest współwystępowanie elementów tragizmu i komizmu, czy kontrastu, które służą celom satyrycznym lub parodystycznym; utwór literacki o elementach komicznie przejaskrawionych, nieprawdopodobnych, karykaturalnych
(gr. phantastikon - rzeczy cudowne, niezwykłe) właściwość świata przedstawionego w sztuce, polegająca na prezentowaniu postaci, zdarzeń, przedmiotów i istot nierzeczywistych, niewystępujących w świecie empirycznym
(niem. Humor < łac. humor < łac. umor – wilgoć, płyn) – kategoria estetyczna, polegająca na wywoływaniu wśród odbiorców uśmiechu / śmiechu
(łac. eironeia) – drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną
(gr. komos - wesoły pochód) – śmieszność, zabieg polegający na zestawieniu zaskakujących zdarzeń, elementów rzeczywistości, postaci, stanów lub działań, wywołujących śmiech wśród odbiorców
(łac. neo – nowy + gr. sēmantikós) – wyraz już istniejący w języku, ale przybierający nowe znaczenie, bez zmiany formy
(etrus. satir – mowa, mówić, łac. satura lanx – misa z owocami) – utwór literacki ośmieszający lub krytykujący ukazywane w nim zjawiska, najczęściej wady ludzkie, stosunki społeczne, instytucje; ogół utworów mających na celu ośmieszenie, piętnowanie szkodliwych zjawisk, obyczajów, wad, stosunków społecznych. Satyra jest anonimowa, nie uderza w konkretne osoby, operuje wyolbrzymieniem, karykaturą, groteską i ukazuje świat w krzywym zwierciadle