Wolfgang Kayser Próba określenia istoty groteskowości

Niewątpliwie groteskowym zwierzęciem jest jednak przede wszystkim nietoperz. Jego nazwa [niem. „latająca mysz”] wskazuje na nienaturalne pomieszanie dziedzin, które w tajemniczym zwierzęciu znalazły ukonkretnienie. […] Nie przestaje zadziwiać nawet w spoczynku, kiedy zwisa z belki głową na dół, otuliwszy się skrzydłami jak płaszczem – bardziej podobny do kawałka martwej materii niż do żywej istoty. [...]

Do charakterystycznych motywów groteskowych należy […] wszystko, co jako narzędzie czy sprzęt poczyna żyć własnym niebezpiecznym życiem. […] Równie łatwo uchwytne jest pomieszanie mechanicznego z organicznym, jak i zachodząca przy tym dysproporcja: np. samoloty przedstawia się jako olbrzymie ważki lub ważki jako samoloty, a czołgi poruszają się jak monstrualne zwierzęta. Podobne spojrzenie na technikę jest dla człowieka współczesnego tak dalece naturalne, że tworzenie „technicznej” groteski przychodzi mu z łatwością. […] Do trwałych motywów [groteskowych] należą żywe istoty przekształcone w manekiny, automaty, marionetki i twarze zastygłe w maski. […]

Od czasu renesansowych [fantastycznych] ornamentów obserwowaliśmy nieprzerwany rozkład: mieszanie sfer w naszym odczuciu odrębnych, naruszanie równowagi, utratę identyczności, niszczenie „naturalnych” proporcji itd.  […]

Dwie [...] perspektywy leżą zapewne u podstaw dwu rodzajów groteskowości […]: „fantastycznej” groteski z jej urojonymi światami i radykalnie satyrycznej z jej procederem maskowym.

nie Źródło: Wolfgang Kayser, Próba określenia istoty groteskowości, [w:] Groteska, red. M. Głowiński, tłum. R. Handke, Gdańsk 2003, s. 22–27.

Stanisław Bereś Ita dixit Lem

Utopie jednak – jak wiemy – często lubią płodzić antyutopie. Tak się też stało w twórczości Lema. Równolegle bowiem ze wspomnianymi utworami [Astronauci, Sezam i Obłok Magellana] powstawały Dzienniki gwiazdowe (1957), otwierając wewnętrzną polemikę z nurtem galaktycznego sielankopisarstwa. W przeciwieństwie do napuszonych i śmiertelnie poważnych wizji eksploracyjnych, były to opowiadania groteskowe, odwołujące się chętnie do absurdu czy komizmu. Niezliczone przygody Ijona Tichego, „słynnego gwiazdokrążcy, kapitana dalekiej żeglugi galaktycznej, łowcy meteorów i komet, niestrudzonego badacza i odkrywcy”, […] stały się pretekstem dla ukazania całej paradoksalności i zakłamania ówczesnego świata. Wydrwiony w nich został napuszony i pusty język nauki i ideologii, mechanizmy życia zbiorowego, dominujące wówczas style myślenia, postawy intelektualne, polityczne strategie i schematy poznawcze. O ile więc fantastyka „na serio” była prezentacją perspektyw i możliwości, stojących przed ludzkością, o tyle nurt groteskowy był próbą ukazania niemożności, pętających ludzką zbiorowość więzami humanistycznych złudzeń, stereotypów, ideologicznych dewiacji i charakterologicznych ułomności. W każdej więc podróży Tichego, jako (niekoniecznie ciekawych) przedstawicieli innych cywilizacji oglądaliśmy karykatury samych siebie. Tyle samo w tym było beztroskiej zabawy i łobuzerskiego kpiarstwa, co i poważnego diagnozowania rzeczywistości drugiej połowy lat 50. Zgodny był Lem w tych opowiastkach z tradycją — wysoko przez niego waloryzowanej — powiastki filozoficznej, dla której cała warstwa zdarzeń, konfliktów i postaci była płaszczyzną pretekstową, podczas gdy podstawowym nośnikiem sensów była warstwa podskórna, skłaniającą ku refleksjom moralistyczno‑filozoficznym.

be Źródło: Stanisław Bereś, Ita dixit Lem, „Postscriptum”, nr 1(51), s. 13–14.