Przeczytaj
Pryncypat
W 28 i 27 r. p.n.e. senat nadał Oktawianowi nowe tytuły: princeps civium (łac., pierwszy obywatel – stąd ustrój przezeń wprowadzony określa się mianem pryncypatupryncypatu) i August. Oba nowe tytuły Oktawiana miały charakter honorowy, realną władzę dawała mu zaś kumulacja urzędów republikańskich w jego ręku:
prokonsulat (imperium proconsulare), tzn. władza nad wojskiem (August i późniejsi cesarze nosili tytuł imperatora);
władza trybuńska, dająca prawo zwoływania senatu i komicjów oraz możliwość wetowania ich uchwał, ponadto osobistą świętość i nietykalność;
urząd najwyższego kapłana (pontifex maximus);
urząd cenzora, pozwalający ustalać listę senatorów;
urząd rozdawcy darmowego zboża dla obywateli.
Tytulatura władców rzymskich okresu pryncypatu
Łacińskie słowo augustus znaczy „dostojny”, „błogosławiony”. Ten tytuł wraz z przydomkiem Cezar, od którego pochodzi polskie słowo „cesarz”, przyjmowali wszyscy następni władcy Rzymu. W tradycji historiograficznej Oktawiana w okresie sprawowania przez niego władzy cesarskiej przyjęło się nazywać Augustem.
Przedstaw rolę i zadania pretorianów.
August przeprowadził podział prowincji (posiadłości Rzymu poza Italią) na cesarskie i senackie. Pod bezpośrednią władzą cesarza znalazły się prowincje świeżo podbite i graniczne, stacjonowało w nich wojsko, a zarządzali nimi mianowani przez władcę prokuratorzy i prefekci. Namiestnicy pozostałych prowincji byli nominowani przez senat. Kontrolę nad miastem Rzymem i całą Italią osobiście sprawował cesarz przy pomocy gwardii pretoriańskiej – elitarnych jednostek wojskowych stacjonujących w stolicy.
- Nazwa kategorii: Prowincje rzymskie dzieliły się na:
- Nazwa kategorii: prowincje cesarskie (propretorskie)
- Nazwa kategorii: 227 p.n.e. Sycylia
- Nazwa kategorii: 231 p.n.e. Korsyka i Sardynia
- Nazwa kategorii: 197 p.n.e. Hiszpania Bliższa i Hiszpania Dalsza
- Nazwa kategorii: 167 p.n.e. Iliria
- Nazwa kategorii: 146 p.n.e. Macedonia-Achaja
- Nazwa kategorii: 120 p.n.e. Galia Zaalpejska, późniejsza Galia Narbońska
- Nazwa kategorii: 81 p.n.e. Galia Przedalpejska
- Nazwa kategorii: 74 p.n.e. Bitynia
- Nazwa kategorii: 74 p.n.e. Cyrenajka i Kreta
- Nazwa kategorii: 64 p.n.e. Cylicja i Cypr
- Nazwa kategorii: 64 p.n.e. Syria
- Nazwa kategorii: 30 p.n.e. Egipt rzymski
- Nazwa kategorii: 15 n.e. Mezja Koniec elementów należących do kategorii prowincje cesarskie (propretorskie)
- Nazwa kategorii: prowincje senackie (prokonsularne)
- Nazwa kategorii: 146 p.n.e. Afryka Prokonsularna
- Nazwa kategorii: 129 p.n.e. Azja Koniec elementów należących do kategorii prowincje senackie (prokonsularne)
- Elementy należące do kategorii Prowincje rzymskie dzieliły się na:
- Elementy należące do kategorii prowincje cesarskie (propretorskie)
- Elementy należące do kategorii prowincje senackie (prokonsularne)
Pozory republiki
Za czasów Augusta republika formalnie trwała nadal. Cesarz okazywał szacunek senatorom i tolerował umiarkowaną opozycję w ich gronie. Przewaga senatu nad innymi instytucjami odziedziczonymi po republice wyraziła się m.in. w oficjalnej formule określającej państwo przyjętej za panowania Oktawiana Augusta: „senat i lud rzymski” (łac. Senatus Populusque Romanus, w skrócie: SPQR).
Monarchiczny charakter pryncypatu uwidaczniał się przy przekazywaniu władzy cesarskiej wskazanemu przez władcę następcy, często adoptowanemu synowi. August wyznaczył na następcę własnego pasierba Tyberiusza. Po wygaśnięciu dynastii julijsko‑klaudyjskiej władzę przejęli Flawiusze (lata 69–96 n.e.), następnie zaś dynastia Antoninów (96–192). Ci ostatni dla dobra państwa często dokonywali adopcji niespokrewnionych ze sobą wybitnych i godnych władzy cesarskiej obywateli, desygnując ich tym samym na swoich następców. Tak postąpił już pierwszy z Antoninów, cesarz Nerwa, adoptując Trajana.
Pryncypat był kompromisem między „pierwszym obywatelem” a senatem. Kolejni cesarze, dysponując instrumentami realnej władzy w postaci piastowanych urzędów republikańskich, w większości poszerzali jeszcze jej zakres. Państwo rzymskie z czasem nabierało coraz więcej cech monarchii, a senat tracił na znaczeniu. Te powolne przekształcenia były niekiedy przerywane gwałtownymi próbami wzmacniania władzy cesarskiej poprzez deifikacjędeifikację żyjącego władcy, narzucenie wschodniego ceremoniału (okazywanie boskiej czci cesarzowi) i wprowadzenie władzy absolutnej wzorowanej na królestwach hellenistycznych. Gwałtowne zmiany w tej dziedzinie jako pierwszy wprowadził cesarz Kaligula, panujący w latach 37–41 n.e., który ogłosił się bogiem i otwarcie kpił z instytucji republikańskich oraz obyczajów rzymskich, np. mianując swojego konia senatorem. Politykę w tym stylu prowadził później Neron (54–68), a także Domicjan (81–96). Jednak wszyscy władcy zmierzający do szybkiej hellenizacji cesarstwa zginęli zamordowani przez spiskowców, a historiografia rzymska, związana z senatem, urobiła im opinię tyranów i szaleńców. Natomiast ci cesarze, którzy w sposób bardziej wyważony budowali monarchię, nie tylko osiągnęli sukces, lecz także cieszyli się uznaniem senatorów (np. Trajan, któremu senat nadał tytuł „najlepszego władcy”, Hadrian, Marek Aureliusz), choć ich poczynania nierzadko godziły w uprawnienia senatu.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DWVIQET9J
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Cesarstwo rzymskie — pryncypat.
Scharakteryzuj pryncypat jako formę rządów. Dlaczego niekiedy używa się wyrażenia „komedia republiki” na określenie rządów Augusta i jego następców?
Romanizacja imperium
Panowanie w prowincjach napotykało czasem opór ze strony ich mieszkańców (przede wszystkim z powodu podatków nakładanych przez Rzymian). Szczególnie wiele kłopotów sprawili imperium Żydzi, którzy pilnie strzegli swojej odrębności, zwłaszcza religijnej. W 67 r. n.e. wybuchło powstanie żydowskie, które po ciężkich walkach zostało stłumione przez cesarzy Wespazjana i Tytusa. Ten drugi po zdobyciu Jerozolimy zburzył świątynię Jahwe. Żydzi jednak nadal sprzeciwiali się rzymskiej władzy i u schyłku panowania Trajana ponownie podjęli walkę. Na czele buntu stanął Szymon Bar Kochba. W 135 r. cesarz Hadrian pokonał powstańców i wysiedlił ludność żydowską z Judei; tak rozpoczął się w dziejach Izraela okres „wielkiego rozproszenia” Żydów, czyli – z grecka – diasporydiaspory.
Dwa pierwsze stulecia cesarstwa (I i II w. n.e.) to „złoty wiek” cywilizacji rzymskiej. Imperium było wówczas tak silne, że tylko nieliczne spośród sąsiednich państw i ludów ośmielały się podejmować wojnę z Rzymianami. W świecie śródziemnomorskim zapanował więc pokój rzymski (łac. Pax Romana). W sprzyjających warunkach jednolitej organizacji politycznej, zapewniającej mieszkańcom spokój i powodzenie gospodarcze, nastąpiła romanizacja ludów żyjących w prowincjach rzymskich. Na zachodzie upowszechniła się łacina, na wschodzie zaś dominował – tak jak w epoce hellenistycznej – język grecki, nawet jednak Grecy zaczęli samych siebie nazywać Rzymianami (gr. Romaioi). Ostatecznie o romanizacji (w sensie prawnym) ludności imperium przesądził edykt cesarza Karakalli z 212 r., nadający obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa. Jednolite prawo rzymskie objęło całą ludność imperium.
Romanizacja zachodnich i grecyzacjagrecyzacja wschodnich prowincji były najważniejszymi procesami kulturowymi okresu cesarstwa. Przyczyniły się one do rozpowszechnienia się cywilizacji śródziemnomorskiej (grecko‑rzymskiej) w granicach imperium, a także współtworzyły jej różnorodność. Wykształcony Rzymianin był dwujęzyczny – znał zarówno łacinę, jak i grekę. Dzięki romanizacji i grecyzacji w czasach cesarstwa poszerzeniu uległa elita państwa. O ile pierwsza dynastia cesarska wywodziła się ze starych rodów arystokracji rzymskiej: Juliuszów i Klaudiuszów, o tyle Flawiusze (kolejna dynastia) byli Italikami, a np. cesarze z dynastii Antoninów – Trajan i Hadrian – pochodzili z Hiszpanii. Szło to w parze z coraz częstszym nadawaniem obywatelstwa rzymskiego ludności prowincji. Proces ten zakończył się wspomnianym już edyktem cesarza Karakalli z 212 r., wprowadzającym powszechne obywatelstwo.
Wyjaśnij, na czym polegała romanizacja ludów poddanych władzy Rzymu i w czym się przejawiała.
Kultura
Okres pryncypatu to czasy najbujniejszego rozkwitu kultury rzymskiej. Powstały wówczas najwybitniejsze dzieła historyczne, napisane przez Liwiusza oraz Tacyta (autora postulatu, aby historię opisywać sine ira et studio, czyli bez gniewu i uprzedzeń – obiektywnie). Pod patronatem Augusta i jego przyjaciela Mecenasa (od którego nazwiska pochodzi słowo „mecenat”) tworzyli poeci: Wergiliusz (twórca Eneidy – narodowej epopei Rzymian), Horacy i Owidiusz. Ogromną rolę w przeszczepieniu na grunt rzymski osiągnięć filozofii greckiej odegrał Marek Tuliusz Cycero, słynny mówca i polityk z okresu wojen domowych. Szczególną popularność zdobyła sobie wśród Rzymian filozofia stoickastoicka, propagowana przez Senekę, który w okresie młodości Nerona był doradcą jego matki, cesarzowej Agrypiny, i dzięki temu miał duży wpływ na rządzenie państwem. W czasach Antoninów stoicyzm stał się nieomal oficjalną ideologią państwa, a wybitnym stoikiem był m.in. pochodzący z tej dynastii cesarz Marek Aureliusz (panujący w latach 161–180 n.e.).
Słownik
(z łac. deus – bóg + facere – czynić) ubóstwienie, wyniesienie przedmiotu lub istoty żywej do poziomu bóstwa i, w konsekwencji, uczynienie obiektem kultu religijnego
rozproszenie po świecie jakiejś grupy etnicznej lub religijnej
narzucanie lub przejmowanie kultury greckiej
(łac. Italici) plemiona indoeuropejskie; tworzyły zróżnicowane grupy językowe i kulturowe; zasiedlali Półwysep Apeniński od połowy II tysiąclecia p.n.e.;
(z łac. princeps civium) forma rządów w imperium rzymskim wprowadzona przez Oktawiana Augusta; władza znajdowała się w rękach jednostki, lecz przy zachowaniu pozorów instytucji republikańskich; formalnie cesarz był tylko „pierwszym obywatelem”, a nie monarchą, nadal istniał senat, choć faktycznie był podporządkowany władcy
doktryna filozoficzna uznająca za najwyższe i jedyne dobro cnotę rozumianą jako życie zgodne z zasadami rozumu
Słowa kluczowe
pryncypat, Oktawian August, SPQR („senat i lud rzymski”), romanizacja, grecyzacja, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
Beard M., SPQR. Historia starożytnego Rzymu, Poznań 2016.
Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań–Gniezno 2016.
Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.
Walter G., Cezar, Warszawa 1983.
Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.
Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, t. 3, Wrocław 2004.
Chomicki G., Sprawski S., Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999.
Plutarch, Żywoty sławnych mężów, Kraków 1977.
Gajus Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów, Wrocław 1987.
Publiusz Korneliusz Tacyt, Dzieła, Warszawa 2004.