Płazy (Amphibia) to gromada ziemno‑wodnych, zmiennocieplnych kręgowców. Pojawiły się na Ziemi ok. 380 mln lat temu. Ich przodkami były prawdopodobnie ryby trzonopłetwe (Crossopterygii).

W triasie wszystkie lądy tworzyły wspólny kontynent – PangeęPangeaPangeę. Jeden duży obszar sprzyjał rozprzestrzenianiu się zwierząt. W tym czasie żyły już na Ziemi ziemno‑wodne kręgowce, które obecnie przyporządkowane są do gromady płazów (Amphibia).

Obecnie płazy zamieszkują wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Zasięg występowania tych zmiennocieplnych kręgowców uzależniony jest od temperatury i dostępu do wody słodkiej. Z tego powodu płazy nie występują na dalekiej północy i na obszarach wysokogórskich.

Więcej na temat płazów w e‑materiałach:

bg‑blue

Systematyka płazów (Amphibia)

Sklasyfikowano ponad 8 tys. gatunków płazów.

Gromadę płazów (Amphibia) dzieli się na trzy rzędy:

  • płazy beznogie (Apoda);

  • płazy ogoniaste (Urodela);

  • płazy bezogonowe (Anura).

bg‑azure

Rząd: płazy beznogie (Apoda)

Rząd płazów beznogich obejmuje ponad 200 gatunków. Płazy te występują tylko w strefie międzyzwrotnikowej.

Osiągają długość od 10 do 150 cm. Ich ciało jest wydłużone, a kończyny są całkowicie zredukowane. Wyglądem przypominają dżdżownicę. Posiadają kręgosłup składający się z ok. 200 kręgów oraz zwartą i twardą czaszkę.

U niektórych gatunków na skórze występują niewielkie łuski kostne. W związku z silnym wydłużeniem ciała funkcjonuje tylko jedno płuco. W większości dorosłe osobniki żyją w glebie lub ściółce. Nie mają oczu.

Do płazów beznogich należy m.in. rodzina marszczelcowatych (Caeciliidae).

To największa rodzina beznogich płazów, obejmująca ok. 90 gatunków. Marszczelcowate charakteryzują się wyraźnymi pierścieniami zaznaczonymi na całej długości ciała. Przejawiają również cechy prymitywne: szczątkową strunę grzbietową oraz łuski kostne w skórze. Żywią się larwami owadów i pierścienicami.

R884PPe3PCbCC
Przedstawiciel rodziny marszelcowatych Oscaecilia ochrocephala.
Źródło: Brian Gratwicke, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Rząd: płazy ogoniaste (Urodela)

Rząd płazów ogoniastych obejmuje ponad 700 gatunków.

Płazy te mają ogon i kończyny równej długości. Po lądzie poruszają się niezdarnie. Larwy są podobne do osobników dorosłych.

Niektóre płazy ogoniaste prowadzą wyłącznie wodny tryb życia, inne lądowo‑wodny.

Przedstawiciele tego rzędu wykazują prymitywne cechy:

  • dobrze wykształconą część ogonową szkieletu;

  • obecność żeber;

  • występowanie zębów, szpar skrzelowych i skrzeli zewnętrznych u larw żyjących w wodzie.

Do płazów ogoniastych należą m.in. następujące rodziny:

  • salamandrowate (Salamandridae);

  • bezpłucnikowate (Plethodontidae);

  • syrenowate (Syrenidae);  

  • odmieńcowate (Proteidae).

Salamandrowate (Salamandridae)

Salamandrowate obejmują ponad 100 gatunków. Należą tu salamanry i traszki. Salamandry są małe lub średniej wielkości. Ich skóra jest gładka lub chropowata, zawiera gruczoły jadowe. Gady te mają odstraszające ubarwienie. Dorosłe osobniki większości gatunków oddychają płucami i skórą, natomiast larwy najpierw skrzelami zewnętrznymi, a dopiero później płucami. Salamandry żyją głównie na lądzie. Przeobrażenie przechodzą w wodzie, przy czym u niektórych gatunków zachodzi ono już w ciele samicy, np. u salamandry czarnej (Salamandra atra) występującej w wyższych partiach Alp i Gór Dynarskich.

R1cE3S3c1EVj3
Salamandra plamista (Salamandra salamandra) jest największym płazem ogoniastym żyjącym w Polsce. Osiąga do 23 cm długości. Jest gatunkiem jajożyworodnym – larwy opuszczają osłonki jajowe już w drogach rodnych samicy. Zamieszkuje wilgotne lasy zachodniej, środkowej i południowej Europy oraz Azji Mniejszej. W Polsce występuje w Karpatach, Sudetach i na ich Pogórzu. Gatunek chroniony w Polsce.
Źródło: 7854, Pixabay , domena publiczna.

Traszki mają smukłą budowę ciała i bocznie spłaszczony ogon. Ubarwienie grzbietu jest ciemne, brzucha – pomarańczowe lub żółte (rzadko plamiste). U niektórych gatunków występują grzebienie skórne wzdłuż grzbietu. Dorosłe traszki żyją na lądzie; w ciągu dnia kryją się pod kamieniami, w ściółce czy norach, a nocą żerują. W Polsce występują cztery gatunki traszek, m.in. traszka górska (Triturus).

Wszystkie gatunki traszek żyjących w Polsce są chronione.

RXhUDhuwbNlvN
Traszka górska (Triturus alpestris) żyje w małych stawach leśnych i polnych z  mulistym dnem, zarośniętych rzęsą wodną lub innymi roślinami wodnymi. Spotkać ją można w rowach przydrożnych i kałużach. Występuje również w stawach i jeziorach tatrzańskich. W Polsce chroniona.
Źródło: Kathy_Büscher, Pixabay , domena publiczna.
Bezpłucnikowate (Plethodontidae)

Bezpłucnikowate obejmują ponad 400 gatunków. Żyją głównie w Ameryce Północnej i Ameryce Środkowej. W Europie występują nielicznie. Postaci dorosłe nie mają płuc i skrzeli – oddychają przez skórę i błonę śluzową jamy gębowej. W większości są to gatunki niezależne od wody, jaja składają w ściółce leśnej, wśród roślin, tylko niektóre – w wodzie. Kilka gatunków jest neotenicznychneotenianeotenicznych, stale żyjących w wodach, głównie podziemnych.

RYyeCp9NpqLVY
Wydłużak kalifornijski (Batrachoseps attenuatus) przedstawiciel bezpłucnikowatych (salamander bezpłucnych).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Syrenowate (Syrenidae)

Rodzina syrenowatych obejmuje cztery gatunki o wydłużonym, węgorzokształtnym ciele. Zamieszkują stojące wody wschodnich terenów Ameryki Północnej i północnego Meksyku. Nie mają kończyn tylnych, przednie są zredukowane. Brak zębów. Zamiast kości szczękowej występuje zrogowaciały dziób. Serce ma wiele palczastych wyrostków, zwiększających jego objętość.

R1I5tpxUlFNLN
Syrena mniejsza (Siren intermedia) – gatunek będący przedstawicielem rodziny syrenowatych.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Odmieńcowate (Proteidae)

Obejmują sześć gatunków. Występują w Ameryce Północnej i w południowej Europie. Jednym z najbardziej zagrożonych wymarciem płazów Europy jest odmieniec jaskiniowy (Proteus anguinus), który zwykle całe życie spędza w afotycznychwarstwa afotycznaafotycznych warunkach jaskiń. Gatunek ten jest objęty ochroną.

Ra2oYfKbmcHC5
Odmieniec jaskiniowy (Proteus anguinus).
Źródło: Flickr, Sebastian Voitel, licencja: CC BY-NC-SA 2.0.
bg‑azure

Rząd: płazy bezogonowe (Anura)

Na całej kuli ziemskiej występuje ponad 6,5 tys. gatunków płazów bezogonowych.

Budowa większości gatunków przystosowana jest do typowego dla nich poruszania się skokami i wyróżnia się:

  • wydłużeniem wszystkich odcinków kończyn tylnych;

  • zrośnięciem kości przedramienia i podudzia;

  • wydłużeniem kości biodrowych;

  • redukcją liczby kręgów, w tym całkowitą redukcją części ogonowej;

  • redukcją żeber;

  • redukcją wielu kości czaszki.

Do tego rzędu należą m.in. następujące rodziny:

  • grzebiuszkowate (Pelobatidae;

  • ropuchowate (Bufonidae);

  • ropuszkowate (Discoglossidae);

  • drzewołazy (Dendrobatidae);

  • rzekotkowate (Hylidae);

  • żabowate (Ranidae).

Grzebiuszkowate (Pelobatidae)

Rodzina grzebiuszkowatych obejmuje 4 gatunki. Występują w Europie, zachodniej Azji i Afryce. Są typowo lądowymi płazami. Kończynami tylnymi mogą kopać i grzebać w ziemi. Pomaga w tym rogowy modzel znajdujący się na śródstopiu. Żyjąca w Polsce grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus) jest chroniona.

R8cZqGY7YRA5L
Grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus)
Źródło: Flickr, Ján Svetlík, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.
Ropuchowate (Bufonidae)

Ropuchowate obejmują ponad 550 gatunków. Są kosmopolityczne. Zamieszkują ciepłą i umiarkowaną strefę wszystkich kontynentów, poza Australią oraz Antarktydą. Są płazami lądowymi, naziemnymi, czasem ryjącymi, rzadko wodnymi. Mają krępą budowę ciała, ociężałe ruchy. Ich skóra jest zazwyczaj gruba, z licznymi gruczołami jadowymi, najliczniej skupionymi w parotydachparotydyparotydach (gruczołach przyusznych), co jest charakterystyczną cechą tej rodziny. Nie mają zębów. Zwykle prowadzą nocny tryb życia. Gatunki lądowe zagrzebują się w ziemi. Żywią się bezkręgowcami oraz drobnymi kręgowcami. Są pożyteczne jako naturalni wrogowie wielu szkodników. W Polsce występują trzy gatunki: pospolita ropucha szara (Bufo bufo), ropucha zielona (Bufo viridis), bardzo rzadka ropucha paskówka (Bufo calamita). Wszystkie ropuchowate żyjące w Polsce są chronione.

R1AZ2uSf09zwm
Ropucha zielona (Bufotes viridis)
Źródło: Umberto Salvagnin, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.
Ropuszkowate (Alytidae)

Rodzina ropuszkowatych obejmuje 11 gatunków, które zamieszkują środowiska lądowe oraz zbiorniki wodne Eurazji i Afryki północnej. Płazy te kopią nory i tunele w ziemi. Do kopania używają kończyn przednich i głowy. Do ropuszkowatych należy m.in. pętówka babienica (Alytes obstetricans). Samiec tego gatunku po zapłodnieniu jaj na lądzie, owija sobie ich sznur wokół kończyn tylnych i opiekuje się młodymi przez 5 tygodni.

Kumakowate (Bombinatoridae)

Wyróżnia się 10 gatunków kumakowatych. Niektóre z nich są wodno‑lądowe, inne wodne. Zasiedlają niewielkie zbiorniki i wilgotne tereny wokół nich. Na stronie brzusznej mają jaskawe, plamiste, żółte i pomarańczowe ubarwienie. W sytuacji zagrożenia demonstrują spód ciała z barwami ostrzegawczymi w tzw. odruchu kumaka – unoszą do góry głowę oraz kończyny tylne i wypinają brzuch. W skórze kumakowatych znajdują się liczne gruczoły jadowe. W Polsce żyje kumak nizinny (Bombina bombina) i kumak górski (Bombina variegata), które są chronione.

R1I5pWSv1nZ0E
Kumak nizinny (Bombina bombina)
Źródło: Benny Trapp, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Drzewołazy (Dendrobatidae)

Drzewołazy obejmują ponad 300 gatunków. Występują w Ameryce Południowej i Ameryce Środkowej. Na swoje siedliska wybierają niższe partie wilgotnych lasów tropikalnych i tereny otwarte. Wyróżniają się intensywnym ubarwieniem, które pełni rolę ostrzegawczą, a przez to obronną. Niektóre wytwarzają silnie trujące alkaloidy. Wiele gatunków uznaje się za krytycznie zagrożone. Drzewołazy składają jaja na lądzie; po wylęgu rodzice na swoich grzbietach przenoszą kijanki do wody.

Jednym z przedstawicieli drzewołazów jest liściołaz złocisty (Phyllobates terribilis), w którego skórze występuje jedna z najsilniejszych trucizn na świecie.

RGLoMn3jZybTx
Liściołaz żółty (Phyllobates terribilis).
Źródło: Brian Gratwicke, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.
Rzekotkowate (Hylidae)

Do rzekotkowatych należy ponad 650 gatunków. Mają długie palce z przylgami umożliwiającymi wspinanie się po gładkich powierzchniach. Ich ubarwienie jest ochronne, często zielone. W krótkim czasie mogą zmieniać barwę. Samice większości gatunków składają jaja w wodzie, niektóre na liściach nad wodą. Wylęgające się kijanki spadają z nich do wody. Nieliczne rzekotkowate noszą jaja na grzbiecie, czasem w specjalnych torbach skórnych, które młode opuszczają po przeobrażeniu. Płazy te zamieszkują wilgotne środowiska, zwykle korony drzew, głównie w strefie tropikalnej Ameryki Południowej. W Europie występują dwa gatunki: rzekotka śródziemnomorska (Hyla meridionalis) na południu kontynentu oraz rzekotka drzewna (Hyla arborea) – pospolita w lasach liściastych i zaroślach. Jest owadożerna. W Polsce występuje głównie na południu. Gatunek chroniony.

RfLw46xQhtA9B
Rzekotka drzewna (Hyla arborea).
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Żabowate (Ranidae)

Rodzina ta obejmuje ponad 650 gatunków, zróżnicowanych pod względem wielkości. Występują na wszystkich kontynentach, w Europie jako jedyne płazy sięgają poza koło podbiegunowe. Rozróżnia się grupę gatunków silnie związanych z wodami – cechują je długie odnóża tylne, z palcami spiętymi błoną pławną, oraz grupę gatunków związanych z lądem – niektóre żyją w glebie lub na drzewach i mają krępą budowę. W Polsce żyją gatunki wodne, tzw. żaby zielone, np. żaba jeziorkowa (Rana lessonae), żaba śmieszka (Rana ridibunda) – największa z krajowych – i  żaba wodna (Rana esculenta) – prawdopodobnie mieszaniec wyżej wymienionych. Do gatunków lądowych, tzw. żab brunatnych, należą np. żaba trawna (Rana temporaria) oraz żaba moczarowa (Rana arvalis). Wszystkie gatunki żyjące w Polsce są chronione.

R6DO5v4b8wNcQ
Żaba jeziorkowa (Rana lessonae).
Źródło: Piet Spaans Viridiflavus, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Zapamiętaj!
R11NMUFZVMeOb1
Ropucha aga (Bufo marinus)
Źródło: Sam Fraser-Smith, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Ropucha aga, zwana kururu, jest silnie jadowita. Jadowite są też jej kijanki i skrzek. Połknięcie lub ugryzienie tego płaza jest śmiertelne.

Najbardziej trującym płazem na świecie jest liściołaz żółty, zwany też złocistym. Jego silnie toksyczne wydzieliny wykorzystywane były przez południowoamerykańskich Indian do zatruwania strzał.

bg‑blue

Znaczenie płazów

bg‑cyan
  • Utrzymują równowagę biologiczną – regulują liczebność małych zwierząt, szczególnie aktywnych nocą i żyjących blisko wody.

  • Stanowią źródło pokarmu dla gadów, ptaków i ssaków – są ważnym ogniwem w wielu sieciach troficznych.

  • Ograniczają liczebność owadów pasożytniczych i szkodników, np. komarów i stonki ziemniaczanej, które stanowią ich pokarm.

  • Są wrażliwe na zanieczyszczenia i wykorzystuje się je jako bioindykatorybioindykatorbioindykatory – wskaźniki czystości środowiska.

  • Kijanki płazów oczyszczają zbiorniki wodne – zjadają rośliny, osady i filtrują wodę.

  • Stanowią łatwy w utrzymaniu obiekt badań laboratoryjnych.

  • Wykorzystywane są do produkcji środków przeciwbólowych, przeciwgrzybiczych i przeciwbakteryjnych.

  • Jad wydzielany przez niektóre gatunki jest wykorzystywany w łowiectwie do zatruwania strzał.

  • Niektóre gatunki są odławiane i spożywane przez człowieka. Nieliczne gatunki hoduje się w tym celu.

  • Płazy były obecne w religii. W starożytnym Egipcie żaby stanowiły symbol odradzającego się życia. Boginii Heket miała żabią głowę. W antycznej Grecji żaby symbolizowały wyrocznie przepowiadające przyszłość.

  • W kulturze Azji Południowo‑Wschodniej i Australii wierzono, że bębny z wizerunkiem żab wywołają deszcz.

  • W przeszłości wierzono, że salamandry rodzą się i żyją w ogniu.

  • Płazy niszczą narybek w stawach hodowlanych.

  • Stanowią niebezpieczeństwo dla człowieka z uwagi na obecność toksycznych substancji w ich skórze.

bg‑blue

Ochrona płazów w Polsce

Czynna ochrona płazów polega na:

  • przywracaniu i objęciu ochroną niewielkich zbiorników wodnych, które są miejscem rozrodu i rozwoju płazów;

  • zakładanie wzdłuż tras komunikacyjnych barier, które zatrzymują płazy w czasie migracji do zbiorników wodnych w okresie rozmnażania i przenoszenie ich na drugą stronę drogi;

  • budowaniu przepustów pod drogami umożliwiających bezpieczne przechodzenie płazów pod szlakami komunikacyjnymi, które przecinają trasy wędrówek płazów;

  • ustawianiu tablic ostrzegawczych dla kierowców na terenach, gdzie drogi przecinają trasę wędrówki płazów;

  • odtwarzaniu populacji płazów na terenach, na których wcześniej występowały;

  • prowadzeniu działalności edukacyjnej polegającej na pokazywaniu różnorodności płazów;

  • tworzeniu ścieżek edukacyjnych pokazujących jak ważną rolę pełnią plazy w ekosystemach;

  • podkreślaniu znaczenia płazów w środowisku i przedstawianiu metod ochrony;

  • prowadzeniu akcji edukacynych.

Ważne!

Gatunki najbardziej zagrożone śmiertelnością na drogach

Jak dowodzą wyniki badań z wielu regionów Europy, gatunkiem, który ponosi największe straty spośród wszystkich płazów, jest ropucha szara (Bufo bufo). W Wielkiej Brytanii oszacowano, że tylko w czasie migracji wiosennych ginie od 40 do 50% osobników z populacji ropuch szarych.

W Polsce największe straty zanotowano w Pieninach. Ogółem znaleziono 2412 martwe osobniki ropuchy szarej, co stanowiło 70% wszystkich zabitych płazów.

Zapamiętaj!

Już przy natężeniu ruchu wynoszącym 4 samochody na godzinę ginie 10% migrujących ropuch, a przy natężeniu 60 samochodów/godzinę straty sięgają aż 75%.

bg‑azure

Gatunki płazów chronionych w Polsce

Gatunki chronione z rzędu płazów ogoniastych (Urodela):

  • salamandra plamista (Salamandra salamandra);

  • traszka górska (Triturus alpestris);

  • traszka grzebieniasta (Triturus cristatus);

  • traszka zwyczajna (Triturus vulgaris);

  • traszka karpacka (Triturus montadoni).

Gatunki chronione z rzędu płazów bezogonowych (Anura):

  • kumak nizinny (Bombina bombina);

  • kumak górski (Bombina variegata);

  • grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus);

  • ropucha szara (Bufo bufo);

  • ropucha paskówka (Epidalea calamita);

  • ropucha zielona (Pseudepidalea viridis);

  • rzekotka drzewna (Hyla arborea);

  • rzekotka wschodnia (Hyla orientalis);

  • żaba wodna (Rana esculenta);

  • żaba jeziorkowa (Rana lessonae);

  • żaba śmieszka (Rana ridibunda);

  • żaba moczarowa (Rana arvalis);

  • żaba zwinka (Rana dalmatina);

  • żaba trawna (Rana temporaria).

Więcej na temat ochrony płazów w e‑materiale Czy płazom grozi wyginięcie?D5rsQ0TmACzy płazom grozi wyginięcie?.

Słownik

aksolotl
aksolotl

zdolna do rozmnażania larwa płaza ogoniastego z rodzaju Ambystoma

bioindykator
bioindykator

inaczej biowskaźniki lub organizmy wskaźnikowe; organizmy żywe, które wykazują wysoką wrażliwość na poszczególne czynniki środowiskowe; pozwalają na odczytanie stanu środowiska

jajożyworodność
jajożyworodność

forma rozrodu zwierząt polegająca na rozwoju zarodka w obrębie organizmu matki, ale w błonach jajowych, kosztem substancji odżywczych żółtka jaja (w przeciwieństwie do organizmów żyworodnych, u których zarodek otrzymuje wszystkie substancje odżywcze z ustroju matki)

neotenia
neotenia

zdolność płciowego rozmnażania się larw niektórych zwierząt, występująca w następstwie przyspieszonego, w stosunku do reszty ciała, rozwoju narządów rozrodczych, m.in. u aksolotla

Pangea
Pangea

superkontynent istniejący na Ziemi w okresie między 300 a 180 mln lat temu

parotydy
parotydy

gruczoły przyuszne, parzyste zgrubienia na głowie niektórych płazów; skupisko gruczołów jadowych; cecha gatunkowa przy oznaczaniu; występują np. u ropuchy szarej (Bufo bufo), salamandry plamistej (Salamandra salamandra)

warstwa afotyczna
warstwa afotyczna

strefa afotyczna; warstwa wód głębinowych w morzach, oceanach i głębokich jeziorach całkowicie pozbawiona światła słonecznego i roślinności; leży poniżej strefy fotycznej; sięga w jeziorach od ok. 400 m głębokości, w morzach od ok. 1700 m (abisal), w zależności od przezroczystości wody