Miejsce krajobrazu przemysłowego w typologii krajobrazu

Krajobrazem nazywamy postrzeganą przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka (Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. 2020, poz. 293).

Krajobraz przemysłowy według typologii Chmielewskiego i innych (2015) należy do grupy krajobrazów kulturowych, w których struktura i funkcja są w pełni ukształtowane przez działalność człowieka. Wyróżnia się typ krajobrazów przemysłowych, który dzieli się na następujące podtypy:

a) duże kompleksy przemysłowe - wyróżniające się wielkopowierzchniowe kompleksy przemysłowe położone w mieście lub poza nim; tereny zabudowy zwartej o typowej architekturze przemysłowej, czyli w krajobrazie występują: wysokie kominy lub wieże wyciągowe i szyby kopalń, wielkogabarytowe hale produkcyjne, systemy chłodzące, zabudowa pieców hutniczych i koksowni, hałdy, urządzenia transportowe, tereny składowania i sortowania odpadów komunalnych i przemysłowych, infrastruktura towarzysząca w postaci dróg dojazdowych, bocznic kolejowych i parkingów, trwale wyłączone z użytkowania przemysłowego tereny – tzw. krajobrazy poprzemysłowe;

b) wielkie farmy energetyki alternatywnej (wiatrowej i słonecznej) - wyróżniające się w otoczeniu kompleksy wiatraków energetycznych lub zespoły ogniw fotowoltaicznych wraz z infrastrukturą towarzyszącą w postaci energetycznych ciągów przesyłowych.

Krajobrazem przemysłowym nazywamy więc krajobraz, który powstał w wyniku zorganizowanego i prowadzonego na dużą skalę pozyskiwania i przetwarzania surowców, w tym kopalnianych. Tworzą go urządzenia i obiekty, zwykle o znacznych rozmiarach, położone na dużych, często zdegradowanych obszarach, powiązane z ośrodkami miejskimi gęstą siecią komunikacyjną. Cechami takiego krajobrazu są:

• specyficzna struktura, objawiająca się regionalną odrębnością postrzeganą jako swoista fizjonomia;

• składniki techniczne, będące wynikiem działalności człowieka, np. zabudowa przemysłowa, urządzenia komunikacyjne, urządzenia energetyczne;

• zespoły przestrzenne, na których zachodziło intensywne wykorzystywanie zasobów przyrodniczych, użytkowanie maszyn i urządzeń, powstawanie szybów wydobywczych, fabryk.

Czynniki warunkujące powstawanie krajobrazów przemysłowych

Powstanie i rozwój krajobrazów przemysłowych uwarunkowany jest czynnikami historycznymi, przyrodniczymi, politycznymi, ekonomicznymi i techniczno‑cywilizacyjnymi. 

1. czynniki historyczne – związane z historyczną przeszłością regionu, w Polsce silnie uzależnione od przynależności do jednego z trzech zaborów, np. Manufaktura w Łodzi, Celuloza we Włocławku, Nikiszowiec w Katowicach, dworzec w Przemyślu;

2. czynniki polityczne – oparte na doktrynie politycznej i politycznych czynnikach lokalizacji, np. Nowa Huta w Krakowie, Huta Warszawa, Huta Katowice, port i stocznia w Gdyni;

3. czynniki ekonomiczne – zależne od dostępu do kapitału;

4. czynniki techniczno‑cywilizacyjne – uwarunkowane rodzajem produkcji i rozwojem technologicznym.

Ponadto istnieją krajobrazy przemysłowe, których powstanie wiąże się z czynnikami przyrodniczymi. Należą do nich obszary portowo‑stoczniowe, elektrownie wodne, wiatrowe i produkujące energię z węgla brunatnego.

Wygląd krajobrazu przemysłowego zależy od rodzaju przemysłu, który w się w nim rozwija oraz od zastosowanych form jego kształtowania. Należy więc przypomnieć, że w Polsce stosujemy najczęściej branżową klasyfikację przemysłów i w związku z tym wyróżniamy następujące grupy:

a) przemysł elektromaszynowy,
b) przemysł chemiczny,
c) przemysł mineralny,
d) przemysł metalurgiczny,
e) przemysł paliwowo‑energetyczny,
f) przemysł lekki,
g) przemysł spożywczy,
h) przemysł drzewno‑papierniczy,
i) inny przemysł, np. wysokiej technologii (produkujący m.in. sprzęt komputerowy).

Dodatkowo grupy te dzielą się na gałęzie. Część z grup przemysłów uzależniona jest od surowców energetycznych lub skalnych, dlatego usytuowane zostały w pobliżu miejsc ich wydobycia. W rezultacie dochodziło do utworzenia okręgów przemysłowych, np. Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP).

Krajobraz przemysłowy Polski

Krajobraz przemysłowy w Polsce występuje głównie w jej południowej i centralnej części oraz w większości miast (ryc. 1). 

R1bWMAWyuzDTR

Na mapie Polski zaznaczono tereny przemysłowe. Występują głównie w dużych miastach: w Gdańsku, Szczecinie, Bydgoszczy, we Wrocławiu, w Warszawie, Łodzi, w Katowicach, Krakowie i Rzeszowie.

Zabudowania przemysłowe często stanowią tzw. dominanty krajobrazowedominanta krajobrazowadominanty krajobrazowe. Najbardziej charakterystycznymi z nich są duże hale fabryczne i dymiące kominy. Przykłady krajobrazów przemysłowych, które powstały wokół różnych obiektów przemysłowych pokazują kolejne ryciny. Obok nich zamieszczono rysunki obiektów wraz z krótką ich charakterystyką. Stanowią one klucz do rozpoznawania ważniejszych, powtarzalnych i łatwo postrzegalnych składników krajobrazu. Krajobrazy te charakteryzują się różnym, ale zawsze znacznym stopniem dewastacji i degradacji.

Jak widać na rycinie 1, największym obszarem w Polsce, w którym dominuje krajobraz przemysłowy jest Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP). Znajduje się on na Wyżynie Śląskiej. Tworzą go kopalnie, huty, koksownie, elektrownie, fabryki i inne zakłady przemysłowe, bardzo rozbudowana sieć komunikacyjna, zwałowiska i hałdy oraz specyficzna zabudowa mieszkalna (tzw. „familokifamilokfamiloki”).

Całkiem inaczej wygląda krajobraz przemysłowy na wybrzeżu. Tworzy go bowiem przemysł stoczniowy, charakteryzujący się wielkimi dźwigami, suwnicami, wybetonowanymi nabrzeżami i dokami.

Przegląd krajobrazów przemysłowych Polski zaczyna się od cementowni Nowiny (ryc. 2), która leży w okolicach Kielc i jest ważnym producentem cementu w kraju. Na zdjęciu widoczne są obiekty i infrastruktura cementowni (po lewej stronie zdjęcia, w środku). W części zachodniej znajduje się miejscowość Sitkówka‑Nowiny. Na zdjęciu dominują jednak rozległe kamieniołomy wapieni dewońskich, a ich rozmiary podkreślają zacienione stoki skarp, wskazujące ich znaczną wysokość względną. Kamieniołomy i cementowania połączone są wyraźnie widoczną siecią dróg. Cały kompleks przemysłowy otaczają przede wszystkim użytki rolne. Na tej rycinie wyraźnie widać skalę i stopień zniszczenia krajobrazu, aczkolwiek nie są one tak znaczne jak te na rycinie 4.

W cementowniach surowiec skalny zostaje rozdrobniony, a następnie w specjalnym młynie bardzo drobno zmielony i poddany wypaleniu w piecu obrotowym. Piec ten pracuje w pozycji prawie poziomej i stanowi on cechę najbardziej diagnostyczną dla cementowni. Uzyskany cement gromadzi się w silosach. Piece obrotowe, silosy i zapylenie – to podstawowe cechy krajobrazu cementowni i zarazem dominanty krajobrazowe.

Rob8QQ196w3kX

Na zdjęciu jest widok z góry na teren z wydzielonymi żółtymi i białymi polami. Wokół terenu są pola.

R14Uo0se5Ctv2

Na ilustracji są dwa cienkie kominy, obok nich stoi niższa i wyższa konstrukcja na podstawach. Obok nich jest zbiornik w kształcie walca.

W Głogowie, na Dolnym Śląsku, od 1971 r. działa Huta „Głogów”. Produkuje ona miedź, srebro i złoto. Dwie części huty rozdziela strefa obiektów gospodarki odpadami o różnorodnych barwach. Za zdjęciu na rycinie 4 widać także bocznice kolejowe, odchodzące od głównej linii kolejowej biegnącej z Głogowa na zachód, wzdłuż południowego obrzeża huty. Największe obiekty w hucie to hale pieców (A) oraz hale wanien elektrolitycznych (B) o szarych, prostokątnych dachach. Na obszarze huty widoczne są też różnorodne obiekty liniowe infrastruktury transportowej – drogi, linie kolejowe oraz rurociągi. Obszary wokół huty zajmują głównie monokultury topolowe, a od strony północnej hutę otaczają łąki, porastające niższe terasy Odry (północno‑wschodni fragment). Krajobraz ten jest bardzo zniszczony, chaotyczny, z ubogą roślinnością o niewielkiej wartości, z bardzo nieciekawą zabudową, pofragmentowany licznymi drogami. Dwa kolorowe zbiorniki tylko pozornie dodają uroku, są to bowiem odstojniki z odpadami przemysłowymi.

Piece, kominy z wydobywającą się parą i dymem, długie hale, przewody rurowe o różnej średnicy, transportery, gęsta sieć dróg, składowiska złomu – to dominujące cechy tego krajobrazu.

R10f1GOIr4YQv

Za zdjęciu jest widok z góry na zabudowę zakładu. W pobliżu są tory kolejowe.

RUgoS3OFcXImK

Na schemacie są kominy, wyższa wieża, owalne zbiorniki.

Całkiem inaczej prezentuje się krajobraz z Wałbrzyskimi Zakładami Koksowniczymi Victoria S.A. Widoczne na zdjęciu (ryc. 6) zakłady przemysłowe położone są pomiędzy wąskimi obniżeniami dolin potoków górskich i otoczone lasami. To typowy krajobraz rejonu Wałbrzycha, miasta przemysłowo‑górniczego, położonego w śródgórskiej kotlinie Gór Wałbrzyskich. Wcześniej działała tu kopalnia węgla kamiennego (zabudowania w części południowej). Budynek w części wschodniej z czterema kominami to elektrociepłownia. Na północny‑wschód od elektrociepłowni występują osadniki oraz zwałowiska węgla, natomiast na północnym zachodzie widoczne są dzielnice mieszkaniowe. Na pozostałym obszarze wokół koksowni rozciągają się głównie lasy i w niewielkim stopniu nieużytki. Teren ten ma urozmaicone ukształtowanie powierzchni. Złożone formy użytkowania z dużą ilością roślinności, urozmaicona rzeźba, kulisty kształt koksowni otoczonej lasami – cechy te zwiększają atrakcyjność krajobrazu, równoważąc negatywne wrażenia, jakie budzi zabudowa przemysłowa.

Klucz pokazuje schematycznie najważniejsze cechy kopalni głębinowej. Dominantę krajobrazową stanowią pionowe szyby. Dodatkowo w pobliżu są hałdy, torowiska i wiele budynków o różnych funkcjach.

R1Gs4pfOfVdqx

Zdjęcie satelitarne przedstawia widok z góry na zabudowę koksowi. Po prawej stronie zdjęcia są usypane wzniesienia z czarnego surowca. Dookoła koksowni rosną drzewa oraz jest osiedle.

RhSfXYmpWLXBE

Na schemacie jest niski, szeroki komin, dwa wysokie kominy, wieża z kołem u góry i taśmociągiem połączonym z wysokim budynkiem.

Obiekt na rycinie 8 tylko z pozoru, ze względu na różnorodność barw, jest atrakcyjny - to zbiornik Żelazny Most - największy pod względem powierzchni zbiornik poflotacyjnyzbiornik poflotacyjnyzbiornik poflotacyjny w Europie (1394 ha). Do niego odprowadza się odpady, które powstają w trakcie przetwarzania miedzi w pobliskiej kopalni w Polkowicach. Wielkość tego obszaru można prawidłowo oszacować dopiero wtedy, gdy porówna się go z powierzchnią sąsiadującej wsi. Z lotu ptaka widać również liczne, atrakcyjne stożki napływowe (kształtem przypominają wachlarze), powstałe wokół lustra wody. Ich różne kolory świadczą o zróżnicowanym składzie chemicznym, podobnie jak wody, np. jasny błękit oznacza obecności związków miedzi. Wokół zbiornika rozciągają się lasy i użytki rolne. W rezultacie, analizując ten krajobraz przemysłowy postrzega się go jako zdewastowany.

R3cLIdNJxYJPL

Na zdjęciu jest widok z góry na owalny duży zbiornik, przypomina nieco lej. Na dnie jest turkusowa woda. Zbocza zbiornika są białe.

Zdjęcie na rycinie 9 przedstawia krajobraz przemysłowy z elektrownią i hutą, w Łaziskach Górnych na Górnym Śląsku. Leżą one w sąsiedztwie Kopalni „Bolesław Śmiały”, której fragment widoczny jest we wschodniej części obszaru. Uwagę przyciąga przede wszystkim kompleks budynków oraz porośnięte trawą wzgórze. Spośród zabudowań na uwagę zasługują chłodnie kominowe, z których unosi się para. Wzgórze natomiast to hałda Skalny, którą tworzą odpady kopalniane. Z pozostałych widocznych obiektów charakterystycznych dla tego typu krajobrazów można wyróżnić: taśmociąg, linie kolejowe (prowadzące ze wschodu na zachód), nieużytkowana już obecnie bocznica kolejowa, kompleks leśny. Na rycinie 1 zostały uwzględnione hałdy i zwałowiska, jako typowe dla krajobrazu przemysłowego antropogeniczne formy wypukłe. Widać wyraźnie, że koncentrują się one wokół terenów górniczych, głównie na Górnym Śląsku i w okolicach Głogowa.

Klucz pokazuje schematycznie najważniejsze cechy elektrociepłowni i hałdy. Elektrociepłownię charakteryzują chłodnie kominowe w kształcie ściętych stożków, które znajdują się obok budynku z wysokimi kominami. Ponadto na zewnątrz widoczne są linie elektroenergetyczne. Natomiast hałda to składowisko kopaliny użytecznej na otwartym terenie, w kształcie dużej, płaskiej pryzmy lub wysokiego stożka. Powstaje z odkładania usuwanych z kopalni skał płonnych, popiołu, żużlu i innych odpadów przemysłowych.

RBakBFpzAW3QW

Zdjęcie przedstawia widok z góry na elektrownię. Rozpoznać można sześć chłodni kominowych, z których unosi się para. Po prawej stronie zdjęcia jest zazielenione wzniesienie - to hałda.

R1BgZpnXz3VYp

Schemat przedstawia wysokie i niższe kominy oraz niski, długi budynek.

Farmy energetyki alternatywnej

Energetyka alternatywna w Polsce to przede wszystkim farmy wiatrowe i fotowoltaiczne. Stanowią one dominanty krajobrazowe, gdyż z reguły zajmują znaczne obszary i mają duży zasięg oddziaływania widokowego. Wieże wiatrowe to obiekty o rozmiarach przekraczających 140 m wysokości. Zasięg potencjalnego oddziaływania widokowego obiektu o takich gabarytach może sięgać nawet 35 km. Obniżają więc walory krajobrazowe i powodują znaczną jego dewastację.

Farmy energetyki alternatywnej występują w krajobrazie albo w postaci rozciągających się olbrzymich powierzchni, czasem ciągnących się kilometrami obiektów ułożonych liniowo, albo grup liczących po kilka lub kilkanaście obiektów. Różne konfiguracje przestrzenne występują w różnych obszarach w zależności od układu topograficznego, na którym zostały umieszczone. Na rozległych obszarach równinnych (ryc. 11) lub w akwenach wodnych tworzy się układy powierzchniowe, układy liniowe powstają na grzbietach wzgórz i na wybrzeżach. Mniejsze, rozproszone grupy wiatraków lokalizowane są zwykle na terenach o skomplikowanym układzie topograficznym. Bez względu na formę tych skupisk, należy zaliczyć je do megastruktur, których wpływ na krajobraz jest bardzo silny. Dlatego na ogół wielkość farm wiatrowych czy słonecznych dopasowuje się do wielkości przestrzeni, czyli ich forma jest adekwatna do gabarytów, co gwarantuje zachowanie prawidłowych proporcji pomiędzy otoczeniem a wprowadzanym obiektem.

Na rycinie 11 pokazana jest elektrownia wiatrowa na wschód od wyspy Wolin, same wiatraki są słabo widoczne, ale wyraźne są rzucane przez nie cienie. Elektrownie wiatrowe stają się coraz bardziej widoczne w krajobrazie. Ich lokalizacja jest ściśle związana z odpowiednimi warunkami anemologicznymianemologiaanemologicznymi. Z kolei klucz do ich rozpoznawania jest na tyle sugestywny, że nie budzi wątpliwości, co reprezentuje. Warto zauważyć, że współcześnie nie wszystkie wiatraki elektryczne mają rotory (skrzydła - śmigła).

R1Nfgv2f8E3yR

Na zdjęciu na terenie z wydzielonymi polami stoją w równych rzędach wiatraki elektrowni wiatrowej.

R1WYRJ3Y2SCmC

Na ilustracji są trzy wiatraki elektrowni wiatrowej.

Słownik