Teoria poznania i logika

Według Arystotelesa prawdziwe poznanie nie wiąże się, jak u Platona, z niezmiennym światem idei: Stagiryta odszedł od poglądów mistrza i uznał, że przedmiotem wartościowego poznania ludzkiego jest świat realny, którego doświadczamy zmysłami. Prawdziwe poznanie zmierza do ustalenia pierwszych przyczyn rzeczy (tj. przyczyny formalnej, materialnej, sprawczej i celowej), zasadniczo jednak dotyczy istoty rzeczy, czyli formy. Arystotelesa różniło od Platona także i to, że nie uznawał istnienia wiedzy wrodzonej i twierdził, że wiedza ludzka opiera się na doświadczeniu zmysłowym: umysł przychodzącego na świat człowieka jest niczym niezapisana tablica (łac. tabula rasa), którą zapisują dopiero spostrzeżenia.

Pomijając cechy szczegółowe, szukamy coraz bardziej ogólnych i – jeśli rozumujemy jak Arystoteles – dochodzimy do wniosku, że człowiek przynależy do rodzaju zwierząt (podobnie jak one posiada życie zmysłowe), zaś najogólniejsza cecha wyróżniająca gatunek ludzki spośród reszty zwierząt to „rozumność”. Stąd człowiek jest „zwierzęciem rozumnym”. Abstrakcja rozumowa odbywa się więc na zasadzie indukcjiindukcjaindukcji – prowadzi od tego, co szczegółowe, do tego, co ogólne. To, co ogólne, jest istotne dla ustalenia pojęć o rzeczach. Pojęcia są przedstawieniem myślowym tego, co rzeczywiste i co stanowi własność całego gatunku: mówią, czym dana rzecz jest, tzn. jaka jest jej istota.

R1IWNPPSxlrRR1

Zdjęcie przedstawia krajobraz. Z góry widoczne jest jezioro otoczone drzewami. Pada rzęsisty deszcz.

Pojęcie było dla Stagiryty podstawową jednostką logiczną, a ponieważ pojęcia wyrażamy w języku za pomocą nazw, stąd logika Arystotelesa zyskała w dziejach miano logiki nazw. Pojęcia stanowiły dla filozofa punkt wyjścia do tworzenia sądów: sąd był złożeniem dwóch pojęć, z których mniej ogólne podporządkowane było bardziej ogólnemu. Sądy miały postać zdań, jako przykład sądu można więc podać zdanie „Kowalski jest uczniem”, gdzie szczegółowe pojęcie „Kowalski” podlega ogólniejszemu pojęciu „uczeń”.

Pojęcie, będąc częścią zdania, stanowiło też podstawę dowodu naukowego. Taki dowód nazywał się sylogizmem naukowym i polegał na wnioskowaniu z dwóch zdań zwanych przesłankami. Przesłanki musiały wyrażać prawdę oraz posiadać jedno wspólne pojęcie. Z kolei wniosek miał być konsekwencją z konieczności wynikającą z przesłanek. Żeby lepiej wyjaśnić strukturę sylogizmu, posłużymy się popularnym przykładem:

Sylogizm opierał się na rozumowaniu dedukcyjnymdedukcjadedukcyjnym, prowadzącym od prawd ogólnych (każdy człowiek jest śmiertelny) do wniosków o szczegółowym charakterze (Sokrates jest śmiertelny). 
W teorii Arystotelesa stanowił podstawę prawdziwej wiedzy, czyli takiej, która nie wynika z przypadku, lecz, będąc poznaniem naukowym, dowodzi swych twierdzeń.

Arystoteles jako twórca logiki, a zwłaszcza odkrywca sylogizmu i jego różnych odmian, wniósł trwały wkład w rozwój nauki i myśli Zachodu, gdzie przez wieki korzystano z wypracowanych przez niego metod rozumowania.

Słownik