DeterminizmdeterminizmDeterminizm i doktryna moralna

W aspekcie materialnym światem rządzą prawa przyrody, które Spinoza na wzór Kartezjusza ujmuje mechanistycznieujęcie mechanistyczneujmuje mechanistycznie. W aspekcie idealnym świat rządzi się prawami logiki. Nie są to jednak dwa różne procesy, lecz, jak pokazaliśmy wyżej, jeden i ten sam proces. Z jakiejkolwiek strony spojrzymy na świat, jest on ściśle zdeterminowany i nie ma w nim miejsca na tradycyjnie rozumianą wolność. Wolność to kolejna wielka ludzka iluzja. Człowiek jest immanentnąimmanencjaimmanentną (nieodłączną − tzn. jest w grze i nie może z niej wyjść) częścią ściśle zdeterminowanego świata. Inaczej więc niż Kartezjusz Spinoza nie przeciwstawia człowieka przyrodzie, nie istnieje też żaden transcendentnytranscendentnytranscendentny (zewnętrzny w stosunku do świata − taki jakby doskonały programista) Bóg i prawodawca moralny.

Tradycyjnie uważa się, że Spinoza inspirował się antycznym stoicyzmem przede wszystkim na gruncie etyki. Współczesne badania wykazują, że poglądy Spinozy bardzo przypominały ontologiczne stanowisko tzw. Starszej StoistoicyStarszej Stoi (której wszystkie pisma zaginęły). Jedynie determinizmowi nie nadawano w Stoi postaci mechanicystycznej. Stoicy najprawdopodobniej nie mieliby też zrozumienia dla geometrycznej formy wykładu.

Zasady moralnościmoralnośćmoralności na wzór stoików wywodzi Spinoza z natury: dobre jest to, co sprzyja naturalnym potrzebom człowieka jako istoty przyrodniczej, czyli jako nieodłącznej części natury. Tym samym Spinoza odrzuca dominujące w tradycji zachodniej myślenie w kategoriach celu i zastępuje je myśleniem w kategoriach przyczyny: nie pragniemy jakiejś rzeczy, bo ją uważamy za dobrą, ale uważamy ją za dobrą, bo jej pragniemy. Motywem przewodnim etyki Spinozy jest naturalistycznie rozumiana dążność do samozachowania i samodoskonalenia.

Słownik