Przeczytaj
Geneza rycerstwa
Rycerstwo jako jeden ze stanów społecznych pojawiło w połowie średniowiecza, to jest około X wieku. Na zachodzie Europy następowały wówczas przemiany polityczne, których źródłem był postępujący kryzys władzy cesarskiej, królewskiej czy książęcej. W celu jej utrzymania i w wyniku tworzenia się feudalizmufeudalizmu powstała grupa społeczna złożona z uzbrojonych jeźdźców, czyli właśnie „rycerzy” (niem. Ritter – jeździec). Składała się ona z wolnych ludzi, którzy dzięki statusowi materialnemu mogli wyposażyć się w broń oraz konia i w ten sposób służyć seniorowi w zamian za uzyskane przywileje. Tym, co ich łączyło, było posiadanie broni oraz umiejętność walki. Z czasem ta grupa wytworzyła charakterystyczny dla niej etosetos.
Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze)Wiek XII, stulecie, w którym rycerstwo wyodrębniło się w osobny stan, pełniący specyficzne funkcje społeczne, był zarazem okresem, kiedy przedstawiciele tego stanu zaczynali uświadamiać sobie, że są jednostkami. Następuje rozwój kultury rycerskiej, powstają epopeje opiewające rycerskie cnoty [...]. Etyka rycerska tworzy nowe wartości: dworskość i dworną miłość, która indywidualną namiętność wynosi na nieznane dotąd szczyty, rycerski honor i szlachetność, rozumiane nie jako status należny z tytułu urodzenia, lecz jako zbiór moralnych cech jednostki.
Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 185.
Etos rycerski a rzeczywistość
MediewiściMediewiści wskazują jednak, że w znacznym stopniu ideały wchodzące w skład etosu rycerskiego nie były w rzeczywistości realizowane.
Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze)Proces przemiany wczesnośredniowiecznego wojownika w rycerza późniejszego średniowiecza był procesem jego poetyzacji, heroizacji, a nawet mitologizacji. Chansons de gesteChansons de geste, genealogie arystokratycznych rodów, „zwierciadła władców”, rycerska epopeja [...] — każda z tych form literackich tworzyła swój własny ideał rycerza. Ideał ten [...] zawierał się w logice zachowań społecznych rycerza i nie mógł nie wpływać na jego postępowanie. Jednak między rzeczywistym postępowaniem a jego poetyckim kształtem istniała ogromna przepaść. Przygody, wędrówki, bohaterskie czyny rycerzy, ich bezinteresowne dążenie do poświęcenia, obrona słabych, wzniosła miłość do nieskazitelnej, pięknej damy, [...] kodeks honorowy – były wymysłem literackim w równym stopniu co upodobanie ziemskiego rycerstwa do zastępów niebieskich. Gwałt, grabież, niepohamowana żądza zdobyczy, mściwość, rozwiązłość, współistnienie, połączenie miłości idealnej i uduchowionej z prymitywnym zaspokojeniem popędów, stanowa wyniosłość, wiarołomstwo w stosunku do stojących na niższych szczeblach drabiny społecznej, pogarda dla ludzi pochodzenia nieszlacheckiego — oto bezwzględna rzeczywistość feudalnego społeczeństwa. [...] Ignorowanie rozbieżności między życiem rycerza a obrazem tego życia w literaturze stało się powodem obłędu Don KichotaDon Kichota. Niedostrzeganie tego problemu przez historyków prowadzi do nieuzasadnionej idealizacji rycerstwa. Błędem byłoby także upatrywanie w zabytkach literatury rycerskiej wyłącznie fikcji literackiej, chociaż stykamy się z nią tu często; można nawet wyrazić przypuszczenie, iż w życiu rycerskiej wspólnoty fikcja spełniała określoną funkcję społeczną.
Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 181–183.
Kultura rycerska
Mimo zastrzeżeń wysuwanych przez badaczy, należy brać pod uwagę fakt, że w świadomości ludzi żyjących w średniowieczu (i później) istniał cały szereg ideałów łączonych ze stanem rycerskim. Sprawiały one, że – przynajmniej w teorii – rycerze w całej Europie postępowali według wspólnego etosu, mieli poczucie klasowej solidarności i braterstwa, a tym samym, tworzyli osobną grupę społeczną, swoisty zakon.
Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze)Wszystkie sfery ich życia społecznego są ściśle regulowane i poddane skrajnej rytualizacji. Obrzędy pasowania na rycerza i sposoby prowadzenia wojny czy udziału w turnieju, formy poezji lirycznej, modne stroje, sposób wyrażania się i zachowania – wszystko to podporządkowane jest regułom, wszystko ma swoje znaczenie, jest bezwzględnie obowiązujące. Rycerz odczuwa siebie jako pełnowartościową istotę tylko między ludźmi, w społeczeństwie, przede wszystkim w środowisku podobnych sobie, ponieważ – aby potwierdzić samego siebie – musi on wypełniać swoją społeczną rolę. Dla rycerza być sobą oznaczało odgrywać swoją rolę przedstawiciela szlacheckiego ordo (stanu). Pełniona przez niego funkcja społeczna była »uteatralizowana«. Spektaklem był przede wszystkim turniej rycerski. Rycerz bardzo troszczył się o to, jak ocenia go otoczenie, współbracia z korporacji, piękne damy. Trudno powiedzieć, w jakim stopniu była mu właściwa skłonność do autorefleksji, ale z pewnością można twierdzić, że rycerz jest nastawiony na widza.
Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 184.
Rycerz – postać pełna kontrastów
Kulturowe wyobrażenia na temat rycerzy tworzą pewien schemat, zgodnie z którym członkowie tego stanu to honorowi, odważni i postępujący zgodnie z etykietąetykietą wojownicy. Rzeczywistość była bardziej skomplikowana:
Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze)Jedną z charakterystycznych cech rycerza jest nadzwyczajna emocjonalność, skłonność do nagłego przechodzenia od gniewu i wściekłości do łagodności i wesołości, inklinacja do obfitego wylewania łez lub wpadania w rozpacz; okrucieństwo i pobożność harmonijnie współistnieją w jego duszy. Rycerz [...] to człowiek złożony z kontrastów, o niezrównoważonej psychice. Tego rodzaju emocjonalne, »nadużycia« opisywane w literaturze średniowiecznej służyły artystycznej charakterystyce jednostki i jej wewnętrznego świata. Potwierdzenie takich właśnie cech rycerza znajdujemy również w innych rodzajach źródeł. Mamy do czynienia z prawdziwym psychologicznym fenomenem, ściślej, społeczno‑psychologicznym, ponieważ pewne formy wyrażania emocji były częścią składową społecznej etykiety i rytuału, musiały być demonstrowane. Cechy te odróżniają rycerza od dworzanina późniejszych epok, człowieka, który nauczył się, ze względu na swoją pozycję na pańskim dworze, panować nad sobą i nie ujawniać swych uczuć.
Źródło: Aron Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy (Średniowiecze), tłum. Z. Dobrzyniecki, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 183.
Także postrzeganie rycerzy jako wojowników wykazujących się brawurą, jest dużym uproszczeniem:
Wojownik i rycerzPieśń o RolandziePieśń o Rolandzie stanowi pierwszy ważny wzór kodyfikacji [...] »rycerskiego systemu etycznego«. Polaryzuje się on wokół dwóch biegunów, prouesse, »męstwo« i sa‑gesse, »mądrość«, czyli jest to ten szczególny rodzaj wyostrzonej nabytym doświadczeniem przenikliwości, która zwykła się przejawiać w przezornej rozwadze. Obie te wartości wzajemnie się uzupełniają, a ich harmonijne współistnienie prowadzi do mesure, do wysoko cenionego umiarkowania. Człowiek odważny, nie będąc roztropnym, jest szaleńcem; mądry zaś, któremu brak odwagi, staje się podły. W rzeczywistości jednak rzadko kiedy rycerz szczycił się obiema tymi podstawowymi cnotami w harmonijnym związku: ten ostatni rodził się raczej z braterstwa broni rycerzy, których charaktery wzajemnie się uzupełniały; ze swoistego koleżeństwa, gdzie ten, kto był przede wszystkim odważny, miał przeciwwagę w tym, kto był przede wszystkim roztropny.
Źródło: Franco Cardini, Wojownik i rycerz, [w:] Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 2000, s. 107–108.
Słownik
(gr. ethos – charakter, obyczaj) – zbiór norm moralnych oraz obyczajowych charakterystyczny dla określonej zbiorowości i przekazywany na zasadzie naśladowania
(z łac. feodum lub feudum – lenno, dobro nadawane przez seniora) – ustrój społeczno‑polityczny w średniowiecznej Europie, w którym podstawą była wzajemna zależność między seniorem a wasalem (lennikiem) oraz podział społeczeństwa na trzy stany: duchowieństwo, rycerstwo i chłopstwo