Czynniki lokalizacji przemysłu tradycyjnego

Przemysł tradycyjny oparty jest przede wszystkim na dużej ilości surowców mineralnych, takich jak: węgiel kamienny i brunatny, rudy żelaza oraz metali nieżelaznych (miedzi, cynku, ołowiu), siarki czy soli kamiennej. Ponieważ zakłady tradycyjnego przemysłu są surowcochłonne, jednym z podstawowych czynników lokalizacji przedsiębiorstw jest bliskość złóż potrzebnych surowców. Głównym argumentem przemawiającym za taką lokalizacją są koszty transportu surowców z kopalń do zakładów przetwórczych, które wzrastają wraz z odległością między nimi. W uproszczeniu można przyjąć, że jeśli masa potrzebnego surowca jest większa niż masa produktu finalnego, ekonomicznie uzasadniona jest budowa zakładu w pobliżu złóż. Zasada ta dotyczy nie tylko surowców mineralnych (pozyskiwanych z litosfery), ale również surowców pochodzenia roślinnego, np. buraków cukrowych, rzepaku czy drewna. Tym samym z bazą surowcową związane są również branże przemysłu spożywczego oraz drzewno‑papierniczego.

Wyróżnia się następujące rodzaje lokalizacji przemysłu:

• przymusowa – dotyczy przemysłu wydobywczego, który uzależniony jest od miejsc występowania surowców,

• związana – gdy waga surowca jest większa od wagi wyrobu gotowego, np. hutnictwo żelaza, miedzi, aluminium, przemysł cukrowniczy,

• swobodna – gdy waga surowca nie przekracza wagi wyrobu gotowego, np. przemysł zbożowo‑młynarski, elektrotechniczny i elektroniczny, produkcja środków transportu,

• specjalne strefy ekonomiczne (SSE) - to obszar stwarzający możliwości prowadzenia działalności gospodarczej przez inwestorów na preferencyjnych warunkach, co aktywizuje rozwój regionów, przyciąga nowe inwestycje, tworzy miejsca pracy i urozmaica strukturę przemysłu.

Czynniki lokalizacji przemysłu

O lokalizacji decyduje najczęściej więcej niż jeden czynnik. Im mniejszy stopień rozwoju gospodarczego państwa, tym większe znaczenie czynników przyrodniczych. W krajach wysoko rozwiniętych rozwój przemysłów zaawansowanych technologii sprawił, że rośnie rola takich czynników jak: kwalifikacje siły roboczej, bliskość placówek naukowo‑badawczych, rozwinięta infrastruktura komunikacyjna, stan środowiska naturalnego.

Czynniki przyrodnicze

• Baza surowcowa − transport surowców mineralnych, płodów rolnych i zasobów leśnych może być nieopłacalny z uwagi na ich dużą wagę, dlatego niektóre zakłady lokalizuje się w rejonie występowania i pozyskiwania surowców. Innym powodem może być utrata właściwości lub wagi surowców w trakcie transportu (np. buraków cukrowych czy trzciny cukrowej). Baza surowcowa decyduje o lokalizacji: górnictwa, hutnictwa żelaza, produkcji materiałów budowlanych czy przemysłu drzewnego.

• Baza energetyczna − z czynnikiem tym związane są zakłady wykorzystujące dużą ilość energii elektrycznej w procesach technologicznych. Najbardziej energochłonne zakłady to: kopalnie, huty metali nieżelaznych (np. huty aluminium), zakłady chemiczne.

• Dostęp do wody − woda ma wszechstronne zastosowanie w przemyśle: jako surowiec do produkcji np. napojów, jako surowiec pomocniczy do mycia warzyw i owoców; służy również do chłodzenia maszyn i urządzeń oraz odprowadzania i utylizacji ścieków przemysłowych. Najbardziej wodochłonne przemysły: celulozowo‑papierniczy, włókienniczy, spożywczy, chemiczny, energetyczny i hutniczy. Zakłady tego typu lokalizowane są nad dużymi rzekami i jeziorami.

• Bariery ekologiczne i jakość środowiska – pewne zakłady przemysłowe degradują środowisko, dlatego ich lokalizacja musi uwzględniać ochronę obszarów o cennych walorach przyrodniczych i antropogenicznych przed negatywnymi skutkami uprzemysłowienia (górnictwo, hutnictwo).

Czynniki techniczno‑ekonomiczne

• Infrastruktura techniczna − wyposażenie obszaru w sieć komunikacyjną (drogi, linie kolejowe), sieć wodno‑kanalizacyjną, energetyczną oraz gazową.

• Rynek zbytu − określa popyt na produkty przemysłowe uzależniony od: cech potencjalnych klientów, ich potrzeb, gustów, zasobności finansowej, mody, stylu życia.

• Korzyści aglomeracji − związane są z korzyściami płynącymi z lokalizowania zakładów w jednym ośrodku miejskim lub w obrębie jednej aglomeracji. Wspólne korzystanie z infrastruktury technicznej, ułatwiona kooperacja między zakładami, ułatwienia w pozyskiwaniu siły roboczej czy zaopatrywaniu w surowce i produkty, bliskość urzędów, instytucji finansowych, placówek naukowo‑badawczych powodują obniżenie kosztów oraz ułatwiają funkcjonowanie zakładów.

• Siła robocza – istotne są jej zasoby oraz kwalifikacje. Zakłady pracochłonne (np. przemysł włókienniczy, tekstylny) lokalizuje się na obszarach zurbanizowanych. Kwalifikacje pracowników odgrywają ważną rolę w rozwoju przemysłów zaawansowanych technologii.

• Zaplecze naukowo‑techniczne – umożliwia unowocześnianie procesów technologicznych w zakładach przemysłowych, wdrażanie nowych technologii.

Czynniki społeczno‑polityczne

• Polityka państwowa – regulacje prawne mogą być zachętą do napływu kapitału zagranicznego lub rozwoju produkcji rodzimej poprzez: tworzenie stref ekonomicznych, stosowanie ulg podatkowych dla inwestorów, ograniczanie lub znoszenie ceł, dofinansowanie produkcji krajowej.

• Czynniki społeczne – moda, tradycje, możliwości finansowe mieszkańców generują zapotrzebowanie na pewne dobra. Istotny może być wpływ organizacji społecznych (w tym ekologicznych), a także związków zawodowych na decyzje lokalizacyjne (np. protesty przeciwko budowie elektrowni jądrowej w Żarnowcu).

• Czynniki strategiczne − obecnie tracą na znaczeniu; dotyczą np. zakładów zbrojeniowych, elektrowni jądrowych.

Czynniki lokalizacji poszczególnych gałęzi i branży przemysłu

R1GXEBp1I29Cr1

Zdjęcie przedstawia kilkanaście torów kolejowych równoległych do siebie. Na torach stoją pociągi towarowe z kontenerami, cysternami.

Wyprodukowanie np. 1 kg papieru wymaga ok. 250 litrów wody, a rafinacja 1 tony ropy naftowej - aż 15 000 litrów. Z tego względu przemysły te lokalizowane są często nad dużymi rzekami, jeziorami, sztucznymi zbiornikami lub na wybrzeżu morskim.

Dostęp do morza zapewnia równocześnie dostawy surowców, które muszą być do kraju importowane. Umożliwia to poszukiwanie dostawców w odległych regionach świata. Zaletą transportu morskiego są jego niskie koszty oraz ogromna ładowność statków, dlatego w wielu portach powstają zakłady rafinacji ropy naftowej, zakłady chemiczne czy huty. Zlokalizowane w portach przedsiębiorstwa korzystają równocześnie z transportu morskiego, rozsyłając swoje towary za granicę. 

Sieć transportowa odgrywa również istotną rolę w przypadku zakładów zlokalizowanych wewnątrz państw. Dla sprawnego dostarczania surowców oraz wysyłki wyprodukowanych towarów, zakłady lokalizowane są w pobliżu transportu kolejowego. Podobnie jak w transporcie morskim, transport kolejowy zapewnia dużą ładowność i relatywnie niskie koszty transportu surowców. Linie kolejowe mogą być wykorzystywane dwukierunkowo, również do dystrybucji towarów, zwłaszcza kiedy są one wielkogabarytowe lub masowe. Przykładem takiego wykorzystania linii kolejowej była wybudowana w latach 70. XX wieku Linia Hutniczo‑Siarkowa łącząca okręgi przemysłowe Polski i ówczesnego ZSRR. Służyła ona do transportu rud żelaza z Krzywego Rogu do huty w Dąbrowie Górniczej oraz węgla kamiennego i siarki w kierunku przeciwnym.

R1Znz53HX0OcQ1

Zdjęcie przedstawia mężczyzn w żółtych kaskach. Podążają w jednym kierunku. Na kaskach są chińskie napisy. Mężczyźni są w różnym wieku. Mają skośne oczy.

Ze względu na specyfikę produkcji, przemysł tradycyjny skupia się w pobliżu bazy energetycznej. Najbardziej energochłonne zakłady budowane zlokalizowane są w sąsiedztwie elektrowni węglowych – w miejscach zapewniających dostępność dużej i taniej energii elektrycznej. Do zakładów ściśle związanych z energetyką należy przemysł metalurgiczny, zwłaszcza metali nieżelaznych. Bardzo duże zużycie energii charakteryzuje np. hutnictwo aluminium, w którym koszt energii stanowi ponad 50% ogólnych kosztów.

R1bdfmgbf4o2u1

Zdjęcie przedstawia dużą halę, w której pracują kobiety. Na stołach leżą różne ubrania. Na pierwszym planie młoda kobieta układa starannie ubranka dla dzieci.

Tradycyjne gałęzie przemysłu wymagają równocześnie dużych zasobów pracowników. Przy czym najważniejszym kryterium jest ich liczba, a nie kwalifikacje tych osób. Specyfika przemysłu decyduje o strukturze zatrudnienia i miejscach pracy. Przemysł tradycyjnych branży charakteryzuje się występowaniem nierówności, jeśli chodzi o płeć pracowników. Wynika to z przykładania większej uwagi do uwarunkowań fizycznych, a nie wykształcenia zatrudnionych osób. W regionach z rozwiniętym górnictwem, hutnictwem czy przemysłem maszynowym, oferowana jest praca wymagająca siły i tężyzny fizycznej. Z tego względu zatrudnienie znajdują tam przede wszystkim mężczyźni. Z kolei przedsiębiorstwa przemysłu włókienniczego, odzieżowego i spożywczego, gdzie wymagana jest dokładność, precyzja i zręczność, rekrutują pracowników głównie spośród kobiet.

Przemysł zaawansowanych technologii (high‑tech)

R1aBzk0cyvEhM

Na mapie świata zaznaczono kropkami wybrane obszary przemysłu zaawansowanych technologii. Zaznaczono liczne kropki na terenie USA, na południowym zachodzie i południowym wschodzie Kanady. Najwięcej kropek jest na obszarze Europy Zachodniej, na południu Europy, w Skandynawii (dwie kropki), jedna kropka Izrael, Indie, trzy kropki Malezja, jedna kropka Korea Południowa, cztery kropki Japonia. Duże obszary zaznaczono w Japonii, na zachodzie Europy, na zachodzie USA i na północnym wschodzie USA. Pozostałe obszary przemysłu zaawansowanych technologii są średnie.

W odróżnieniu od przemysłu tradycyjnego nowoczesne gałęzie nie wykazują takiego związku z bazą surowcową, ponieważ wykorzystują do produkcji niewielkie ilości surowców. Nie są to surowce masowe, ale wyselekcjonowane grupy pierwiastków takich jak: lantan, cer, neodym, samar, gadolin, dysproz, holm, erb. Pierwiastki te określane są wspólnym mianem metali ziem rzadkichmetale (pierwiastki) ziem rzadkich metali ziem rzadkich.

Mniejsze jest również znaczenie bliskości elektrowni, gdyż nowoczesne technologie zużywają mniejsze ilości energii oraz stosują technologie energooszczędne. Szacuje się, że zużycie stali i energii jest pięciokrotnie mniejsze niż w tradycyjnym przemyśle.

Wraz z postępem technologicznym zmieniają się także wymagania pracodawców. Specyfiką nowoczesnych gałęzi przemysłu, jak wiesz z poprzednich tematów, jest istnienie silnych związków pomiędzy przedsiębiorstwami a placówkami badawczo‑naukowymi. Z tego względu zwiększa się rola wszystkich czynników związanych z wiedzą. Priorytetem są kwalifikacje pracowników. Szczególnie wysokie wymagania przed potencjalnymi kandydatami mają firmy w takich przemysłach jak: elektroniczny, farmaceutyczny czy precyzyjny.

Dużymi zasobami wysoko wykwalifikowanych pracowników dysponują wielkie aglomeracje miejskie oferujące wysoki poziom kształcenia na wszystkich poziomach edukacji. Obecność szkół wyższych (politechnik, uniwersytetów i akademii medycznych) nie tylko zapewnia kształcenie kadr, ale również pełni rolę zaplecza naukowo badawczego. Przedsiębiorstwa mogą korzystać z infrastruktury badawczej: laboratoriów czy placówek innowacyjnych. Umożliwia to współpracę, wymianę doświadczeń, przeprowadzanie testów i opracowywanie prototypów różnych urządzeń. Z kolei obecność tych firm w miastach zachęca młodych, kreatywnych ludzi do kształcenia się w zawodach technicznych.

Ścisły związek między przemysłem a światem nauki dostrzeżemy w przypadku Doliny Krzemowej (Silicon Valley) w USA, która powstała w oparciu o kadrę Uniwersytetu Stanforda, a także w parkach technologicznych Silicon Fen powstałych wokół Uniwersytetu Cambridge w Wielkiej Brytanii. Rangę zaplecza naukowo‑badawczego dla przedsiębiorstw już w latach 70. XX wieku dostrzegli Japończycy, którzy zaprojektowali całe dzielnice i miasta pod kątem współpracy uczelni i firm. Przykładem jest miasteczko naukowe Tsukuba nieopodal Tokio. Zlokalizowane w nim zostały instytuty naukowo‑badawcze, laboratoria, dwa uniwersytety oraz firmy z dziedziny wysokich technologii. Wszystko to w otoczeniu zieleni i terenów rekreacyjnych.

R1VmytESfpeWZ

Zdjęcie przedstawia kobietę w białym fartuchu, która pracuje w laboratorium. Jest odwrócona tyłem do fotografa. Na blacie znajdującą się przed ną znajdują się liczne tacki, butelki, menzurki i probówki.

R1440v8CEwGzn

Na zdjęciu jest duża sala wykładowa na uczelni. Przy stolikach siedzą studenci. Za wykładowcą wyświetlana jest prezentacja z działaniami matematycznymi, z obliczeniami.

RQWYf8Cxjkk2s

Fotografia przedstawia park naukowy w Wielkiej Brytanii. Składa się on z dwóch przeszklonych, połączonych ze sobą budynków. Na pierwszym planie znajduje się fontanna wytryskująca ze zbiornika wodnego oraz tereny zielone.

RxH4NE9MF1opZ

Zdjęcie przedstawia duże miasto. W tle jest pasmo górskie. W mieście są niewysokie budynki, widać liczne parkingi. Pomiędzy budynkami rosną drzewa, są trawniki.

Lokalizacja w dużych miastach to również bliskość rynku kapitałowego (banków, instytucji rozwojowych) oraz wielu potencjalnych inwestorów gotowych zainwestować w prace badawcze nad produktami przyszłości. Należy pamiętać, że wszystkie dziedziny zaawansowanych technologii są wybitnie kapitałochłonne i wymagają stałych nakładów finansowych.

Istotnym czynnikiem lokalizacji przemysłów zaawansowanych technologii jest położenie geograficzne. Potencjalny teren inwestycyjny powinien spełniać dwa główne warunki. Po pierwsze charakteryzować się dobrą dostępnością komunikacyjną, po drugie powinien znajdować się w przyjaznym ekologicznie środowisku.

Dostępność komunikacyjną zapewnia położenie w pobliżu sieci autostrad i dróg ekspresowych, a także lotnisk. Nie ma to znaczenia dla transportu surowców, bo jak wspomniano wcześniej, ten przemysł nie należy do surowcochłonnych. Większą rolę odgrywa transport części, podzespołów czy komponentów, zwłaszcza dla firm powiązanych z wieloma kontrahentami. Dostępność komunikacyjna odgrywa też rolę w zwiększeniu mobilności pracowników, ułatwia bezpośrednie kontakty między placówkami naukowymi.

R1aud1ZNanfwJ1

Zdjęcie przedstawia autostradę, na której są samochody. Po lewej stronie autostrady stoją kilkupiętrowe biurowce. Przy jednym z nich stoi wiatrak.

Oprócz dostępności komunikacyjnej potencjalny teren pod inwestycje zaawansowanego przemysłu powinien cechować się wyjątkowymi walorami środowiskowymi i krajobrazowymi. Te pierwsze są istotne w procesie produkcyjnym. Wysokie normy jakości powietrza czy wody są wymogiem technologicznym produkcji high‑tech. W takich warunkach łatwiejsze jest spełnienie norm sterylności. Walory krajobrazowe służą z kolei aktywnej pracy umysłowej, sprzyjają kreatywności i innowacyjności zatrudnionych osób – kadry naukowców i inżynierów. Ze względu na dużą konkurencję, jednym z atutów pracodawców jest oferowanie jak najatrakcyjniejszego miejsca pracy i miejsca zamieszkania. Takimi walorami może pochwalić się jeden z parków technologicznych - Sophia Antipolis położony na Lazurowym Wybrzeżu we Francji. Atutem tego regionu jest śródziemnomorski klimat, wybitne walory krajobrazowe, a przy tym położenie blisko lotnisk i autostrad.

R1HrDRqvNVcwc

Zdjęcie przedstawia kilka trzy-czterokondygnacyjnych budynków. Stoją w otoczeniu drzew. Budynki mają płaskie dachy. Przy budynkach zaprojektowano parkingi.

Specyficzne wymagania zakładów zaawansowanych technologii powodują, że tworzą one wyjątkowe formy koncentracji i rozwijają się w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo. Zagadnienia te poznasz w kolejnych tematach.

Słownik