Codzienność filozofa

RFljZOXoJvpUq1
Immanuel Kant sportretowany przez Johanna Gottlieba Beckera
Źródło: domena publiczna.

Immanuel Kant (1724‑1808), twórca filozofii krytycznej, był osobą na wskroś zdyscyplinowaną, wiodącą nudny i monotonny żywot. W jego osobie i dziele najlepiej być może manifestuje się potęga ludzkiego rozumu: wysublimowany świat intelektualnych spekulacji obywa się tu bez zewnętrznych podniet, skandali i bogatych życiowych doświadczeń. Kant spędził swe życie w jednym mieście, podporządkowując swoją codzienność pracy intelektualnej. Wstawał wcześnie, intensywnie pracował i punktualnie o godzinie 16:00 wychodził na spacer (pracę zegara na ratuszu korygowano ponoć zgodnie z porami jego przechadzek), czytał, pisał, wykładał, zdobywał kolejne stopnie naukowe. To monotonne życie kawalera‑uczonego zaowocowało jednak jednym z najważniejszych dokonań w dziejach europejskiej humanistyki.

Słowo‑klucz: obowiązek

System etyki Kanta stawia sprawę jasno: o etyczności lub nieetyczności ludzkich zachowań decyduje dobra wola. Nie to jest najważniejsze, jaki skutek będzie miało moje zachowanie (jak twierdzi utylitaryzm), lecz jakie motywy kierują tym zachowaniem. I. Kant pisze:

Uzasadnienie metafizyki moralności

Nigdzie w świecie, ani nawet w ogóle poza jego obrębem, niepodobna sobie pomyśleć żadnej rzeczy, którą bez ograniczenia można by uważać za dobrą, oprócz jedynie dobrej woli.

meta1 Źródło: Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. M. Wartenberg, Warszawa 1984, s. 11–12.

Czego dotyczy dobra wola? Według Kanta jest to wola spełniania obowiązku. Jak go rozpoznać? Obowiązek, będący źródłem prawa, jawi się w naszym umyśle jako konieczny i powszechny. Jest on czymś powszechnym i uniwersalnym, niezależnym od czasu i miejsca, podlegać mu więc mają wszyscy i wszędzie. Obowiązek znaczy tym samym – być podporządkowanym obiektywnemu prawu, które z mocy ludzkiej natury każdy może odnaleźć w sobie.

RuOJuF81JZAsJ1
Okładka pierwszego wydania Metafizyki moralności Immanuela Kanta
Źródło: domena publiczna.

Podkreślając ten ważny aspekt etyki, Kant czyni subtelne, lecz istotne, rozróżnienie: czym innym są czyny zgodne z obowiązkiem, czym innym zaś czyny podejmowane w imię obowiązku. Aby postępowanie było moralnie wartościowe, nie wystarczy, że będzie zgodne z prawem czy powszechnie przyjętymi zasadami, lecz musi wynikać z woli postępowania w imię prawa i tych zasad. Filozof przytacza przykład kupca, który jest uczciwy nie z poczucia obowiązku, tylko dla własnej korzyści. Takie postępowanie według Kanta będzie pozbawione moralnej kwalifikacji.

Kant odmawia prawdziwej wartości moralnej również tym czynom, które wprawdzie są zgodne z obowiązkiem, lecz wynikają ze skłonności. Za przykład podaje dobroczynność. Jeżeli wynika ona z przyjemności bycia szlachetnym i prawym, wprawdzie zasługuje na pochwałę, lecz nie na szacunek. Filozof z Królewca ujmuje sprawę radykalnie: w zachowaniu moralnym nie może chodzić o skłonności, przyjemność ani osobiste interesy, lecz powinność i obowiązek wobec moralnego prawa. Deklaracje: „chcę pomagać”, „będę uczciwy”, „nie zabijam” muszą płynąć z „chcenia rozumu”, a nie z „chcenia” uczuć. Taka postawa moralna nie jest łatwa przede wszystkim dlatego, że jej racjonalne wymagania i bezinteresowność przeciwstawiają się naszym naturalnym skłonnościom. „To twój obowiązek!” – powie nasz wewnętrzny stróż.

Kant tłumaczy to w sposób następujący:

Immanuel Kant Metafizyka moralności

Wszelkie prawodawstwo (...) zakłada dwie rzeczy (...), po pierwsze, w prawie (...) ustanowiony zostaje pożądany sposób postępowania jako coś obiektywnie koniecznego, czyli mającego wagę obowiązku, po drugie ten sam obowiązek przekształca się w wewnątrzpodmiotową pobudkę, dzięki czemu przedstawienie prawa nabiera mocy postawy determinującej czyjeś postępowanie. Drugi z tych etapów zakłada wobec tego przekształcenie czysto prawnego obowiązku w pobudkę, mającą stanowić właściwy i jedyny motyw postępowania (...).

meta2 Źródło: Immanuel Kant, Metafizyka moralności, tłum. E. Nowak, Warszawa 2005, s. 23–24.

Tę „wewnątrzpodmiotową pobudkę” nazwał Kant imperatywem kategorycznymimperatyw kategorycznyimperatywem kategorycznym. Filozof sformułował aż trzy formuły opisujące ten wewnętrzny nakaz. Pierwsza z nich bywa nazywana także formułą autonomii woliautonomia woliautonomii woli albo powszechności prawa i brzmi następująco:

Immanuel Kant Uzasadnienie metafizyki moralności

Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem.

meta3 Źródło: Immanuel Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, red. Immanuel Kant, tłum. M. Wartenberg, Warszawa 1984, s. 50.

Jest to zasada formalna, nie określająca przedmiotu ludzkiej woli ani jego celu, a jedynie sposób, w jaki powinna ona działać. Przy tym formuła ta mówi o powszechności norm, będącej podstawą porządku moralnego.

Druga formuła imperatywu kategorycznego, zwana także zasadą promowania człowieczeństwa lub normą personalistycznąnorma personalistycznanormą personalistyczną, stwierdza:

Immanuel Kant Uzasadnienie metafizyki moralności

Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka.

meta4 Źródło: Immanuel Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. M. Wartenberg, Warszawa 1984, s. 62.

Zasada ta stanowi dopełnienie pierwszej formuły imperatywu kategorycznego i tym samym osłabia nieco jej formalny i abstrakcyjny charakter. Norma ta mówi, że każdego człowieka należy traktować jako cel sam w sobie, nie zaś jako środek do jakiegoś innego celu. Rzeczy mogą być wartościami pośrednimi, np. młotek, żeby wbić gwóźdź; krzesło, żeby na nim usiąść; drabina, żeby wejść na górę, natomiast człowiek jest wartością samą w sobie; taką wartością, która nie może służyć realizacji jakiejś wartości rzekomo wyższej. W ten sposób zostaje zagwarantowana pozycja indywidualnej autonomii osoby‑podmiotu.

Trzecia formuła imperatywu kategorycznego stwierdza:

Immanuel Kant Uzasadnienie metafizyki moralności

Wszystkie maksymy na podstawie własnego prawodawstwa mają się zgodnie zjednoczyć w możliwe państwo celów jako państwo przyrody.

meta5 Źródło: Immanuel Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. M. Wartenberg, Warszawa 1984, s. 73.

Rozumna istota ludzka, będąca celem samym w sobie, zarówno podlega prawu, jak i prawo tworzy. W tym kontekście Kant używa pojęcia państwo celów. Człowiek jest więc zarówno jego członkiem, jak i zwierzchnikiem. Państwo celów jest dla Kanta ideałem. Ideał ten mógłby się urzeczywistnić, gdyby maksymy etyczne były powszechnie wypełniane.

R1C3petM6B3zd
Schemat przedstawiający trzy aspekty imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Jeśli więc istota ludzka jest rozumna, a jej wola jest źródłem praw, które uznajemy za powszechnie obowiązujące – dochodzimy tym samym do pojęcia autonomii woli. Kant wyjaśniał to w sposób następujący: wola jest autonomiczna, jeśli nie jest poddana przyczynowym uwarunkowaniom: skłonnościom, pożądaniom lub interesom. Innymi słowy: jest ona niezależna od nacisków obcych czynników, bowiem sama sobie nadaje prawo, któremu jest posłuszna.

R13GKcuABMSVK
Friedrich Heinrich Bils, Dom Immanuela Kanta w Królewcu
Źródło: domena publiczna.

Imperatyw kategoryczny a imperatyw hipotetyczny

Kant odróżnia imperatyw kategoryczny (bezwarunkowy) od imperatywów hipotetycznych (warunkowych). Pierwszy z nich, jak już wiemy, opisuje bezwarunkową konieczność czynu, jest celem samym w sobie, niezależnie od skutków, np. „Nie zabijaj”. Z kolei imperatywy hipotetyczne opisują konieczność warunkową, uzależnioną od obranego celu i środków, np. „Jeśli nie chcesz iść do więzienia, nie zabijaj.” Jak łatwo można zauważyć, imperatywy hipotetyczne są regułami osiągania np. korzyści, czyli dotyczą dóbr pozamoralnych.

Immanuel Kant Uzasadnienie metafizyki moralności

Wszelkie imperatywy nakazują albo hipotetycznie, albo kategorycznie. W pierwszym wypadku przedstawiają praktyczną konieczność możliwego czynu jako środka prowadzącego do czegoś innego, czego chcemy (albo przynajmniej możemy chcieć). Kategorycznym byłby imperatyw, który przedstawiałby czyn jako sam w sobie, bez względu na inny cel, jako obiektywnie konieczny. (...) Hipotetyczny imperatyw powiada więc tylko, że czyn nadaje się do osiągnięcia jakiegokolwiek możliwego lub rzeczywistego celu. W pierwszym wypadku jest on problematycznie, a w drugim asertorycznie praktyczną zasadą. Imperatyw kategoryczny, który uznaje czyn sam w sobie bez względu na jakikolwiek zamiar, tj. nawet bez żadnego innego celu, za obiektywnie konieczny, uchodzi za zasadę apodyktycznie praktyczną.

kant1 Źródło: Immanuel Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. M. Wartenberg, Warszawa 1984, s. 40.

Można więc, idąc za Kantem, rozważyć następujące przykłady: czy, jeśli jest mi źle i cierpię, mogę odebrać sobie życie? Albo czy w obliczu biedy mogę pożyczyć pieniądze, choć wiem, że ich nigdy nie oddam? Lub też: czy wolno mi zaniedbywać talenty i zdolności, bo zamiast pracy wolę przyjemność? I na koniec: czy jeśli dobrze mi się wiedzie, mogę powiedzieć, że bieda i trudności innych nic mnie nie obchodzą i pomagać im nie muszę? Immanuel Kant ujmuje sprawę jednoznacznie: nie sposób udzielić tu odpowiedzi pozytywnych, bo nie sposób sobie wyobrazić, by takie postępowanie mogło się stać prawem powszechnym. A zatem rozważane tu czyny nie mogą mieć charakteru moralnego.

Słownik

autonomia woli
autonomia woli

(gr. autonomiaautós – sam, nómos – prawo) niezależność woli od nacisków obcych czynników, od zewnętrznych uwarunkowań; wola sama sobie nadaje prawo, któremu jest posłuszna.

deontologia
deontologia

(gr. deon – powinność, obowiązek) dział etyki zajmujący się tym, co decyduje o moralnej wartości czynów, teoria obowiązku moralnego

formalizm
formalizm

(łac. formalis – dotyczący kształtu) zbyt duże przywiązanie wagi do norm i prawa

imperatyw hipotetyczny
imperatyw hipotetyczny

(łac. imperativus – rozkazujący, gr. hypothetikós – niepewny, przypuszczalny) stwierdzenie o charakterze normy, opisujące konieczność warunkową, uzależnioną od obranego celu i środków

imperatyw kategoryczny
imperatyw kategoryczny

(łac. imperativus – rozkazujący, gr. kategorikós – bezwzględny, orzekający) obowiązek o charakterze powszechnym i uniwersalnym, niezależny od okoliczności, który bierze pod uwagę nie cele i konsekwencje jakiegoś działania, ale jego motywy. Ma on moc wrodzonego obiektywnego prawa wynikającego z ludzkiej natury

intencja
intencja

(łac. intentio – natężenie, zamierzenie) świadomy zamiar, motyw działania

norma personalistyczna
norma personalistyczna

(łac. persona – osoba) norma, która mówi, że każdego człowieka należy traktować jako cel sam w sobie, nie zaś jako środek do jakiegoś innego celu. Człowiek jest bowiem taką wartością, która nie może służyć realizacji jakiejś wartości rzekomo wyższej

państwo celów
państwo celów

wspólnota wolnych istot będących prawodawcami, ale zarazem podlegających prawu stanowionemu przez siebie

wartość autoteliczna
wartość autoteliczna

(gr. autos – sam, telos – cel, koniec) wartość sama w sobie