Codzienność filozofa

RFljZOXoJvpUq1

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Ma włosy zaczesane do tyłu i zakręcone przy uszach. Jest ubrany w elegancki strój ze zdobionymi guzikami. Spod spodu wystaje falbaniasta koszula.

Immanuel Kant (1724‑1808), twórca filozofii krytycznej, był osobą na wskroś zdyscyplinowaną, wiodącą nudny i monotonny żywot. W jego osobie i dziele najlepiej być może manifestuje się potęga ludzkiego rozumu: wysublimowany świat intelektualnych spekulacji obywa się tu bez zewnętrznych podniet, skandali i bogatych życiowych doświadczeń. Kant spędził swe życie w jednym mieście, podporządkowując swoją codzienność pracy intelektualnej. Wstawał wcześnie, intensywnie pracował i punktualnie o godzinie 16:00 wychodził na spacer (pracę zegara na ratuszu korygowano ponoć zgodnie z porami jego przechadzek), czytał, pisał, wykładał, zdobywał kolejne stopnie naukowe. To monotonne życie kawalera‑uczonego zaowocowało jednak jednym z najważniejszych dokonań w dziejach europejskiej humanistyki.

Słowo‑klucz: obowiązek

System etyki Kanta stawia sprawę jasno: o etyczności lub nieetyczności ludzkich zachowań decyduje dobra wola. Nie to jest najważniejsze, jaki skutek będzie miało moje zachowanie (jak twierdzi utylitaryzm), lecz jakie motywy kierują tym zachowaniem. I. Kant pisze:

Czego dotyczy dobra wola? Według Kanta jest to wola spełniania obowiązku. Jak go rozpoznać? Obowiązek, będący źródłem prawa, jawi się w naszym umyśle jako konieczny i powszechny. Jest on czymś powszechnym i uniwersalnym, niezależnym od czasu i miejsca, podlegać mu więc mają wszyscy i wszędzie. Obowiązek znaczy tym samym – być podporządkowanym obiektywnemu prawu, które z mocy ludzkiej natury każdy może odnaleźć w sobie.

RuOJuF81JZAsJ1

Fotografia przedstawia okładkę pierwszego wydania Metafizyki moralności Immanuela Kanta z 1797 roku.

Podkreślając ten ważny aspekt etyki, Kant czyni subtelne, lecz istotne, rozróżnienie: czym innym są czyny zgodne z obowiązkiem, czym innym zaś czyny podejmowane w imię obowiązku. Aby postępowanie było moralnie wartościowe, nie wystarczy, że będzie zgodne z prawem czy powszechnie przyjętymi zasadami, lecz musi wynikać z woli postępowania w imię prawa i tych zasad. Filozof przytacza przykład kupca, który jest uczciwy nie z poczucia obowiązku, tylko dla własnej korzyści. Takie postępowanie według Kanta będzie pozbawione moralnej kwalifikacji.

Kant odmawia prawdziwej wartości moralnej również tym czynom, które wprawdzie są zgodne z obowiązkiem, lecz wynikają ze skłonności. Za przykład podaje dobroczynność. Jeżeli wynika ona z przyjemności bycia szlachetnym i prawym, wprawdzie zasługuje na pochwałę, lecz nie na szacunek. Filozof z Królewca ujmuje sprawę radykalnie: w zachowaniu moralnym nie może chodzić o skłonności, przyjemność ani osobiste interesy, lecz powinność i obowiązek wobec moralnego prawa. Deklaracje: „chcę pomagać”, „będę uczciwy”, „nie zabijam” muszą płynąć z „chcenia rozumu”, a nie z „chcenia” uczuć. Taka postawa moralna nie jest łatwa przede wszystkim dlatego, że jej racjonalne wymagania i bezinteresowność przeciwstawiają się naszym naturalnym skłonnościom. „To twój obowiązek!” – powie nasz wewnętrzny stróż.

Kant tłumaczy to w sposób następujący:

Tę „wewnątrzpodmiotową pobudkę” nazwał Kant imperatywem kategorycznymimperatyw kategorycznyimperatywem kategorycznym. Filozof sformułował aż trzy formuły opisujące ten wewnętrzny nakaz. Pierwsza z nich bywa nazywana także formułą autonomii woliautonomia woliautonomii woli albo powszechności prawa i brzmi następująco:

Jest to zasada formalna, nie określająca przedmiotu ludzkiej woli ani jego celu, a jedynie sposób, w jaki powinna ona działać. Przy tym formuła ta mówi o powszechności norm, będącej podstawą porządku moralnego.

Druga formuła imperatywu kategorycznego, zwana także zasadą promowania człowieczeństwa lub normą personalistycznąnorma personalistycznanormą personalistyczną, stwierdza:

Zasada ta stanowi dopełnienie pierwszej formuły imperatywu kategorycznego i tym samym osłabia nieco jej formalny i abstrakcyjny charakter. Norma ta mówi, że każdego człowieka należy traktować jako cel sam w sobie, nie zaś jako środek do jakiegoś innego celu. Rzeczy mogą być wartościami pośrednimi, np. młotek, żeby wbić gwóźdź; krzesło, żeby na nim usiąść; drabina, żeby wejść na górę, natomiast człowiek jest wartością samą w sobie; taką wartością, która nie może służyć realizacji jakiejś wartości rzekomo wyższej. W ten sposób zostaje zagwarantowana pozycja indywidualnej autonomii osoby‑podmiotu.

Trzecia formuła imperatywu kategorycznego stwierdza:

Rozumna istota ludzka, będąca celem samym w sobie, zarówno podlega prawu, jak i prawo tworzy. W tym kontekście Kant używa pojęcia państwo celów. Człowiek jest więc zarówno jego członkiem, jak i zwierzchnikiem. Państwo celów jest dla Kanta ideałem. Ideał ten mógłby się urzeczywistnić, gdyby maksymy etyczne były powszechnie wypełniane.

R1C3petM6B3zd

Schemat przedstawiający trzy aspekty imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta. Pierwszy aspekt to uniwersalne prawo moralne, które zawiera formułę powszechności prawa oraz regułę określającą sposób działania woli. Drugi aspekt to traktowanie innych jako celów, zawiera zasada promowania człowieczeństwa lub norma personalistyczna, reguła dotycząca podmiotowego traktowania drugiego człowieka oraz samego siebie. Trzeci aspekt państwo celów, który zawiera podmiot staje się czynnikiem prawodawczym i stanowi obowiązujące prawo, teoretyczne państwo chroniące autonomię wszystkich ludzi.

Jeśli więc istota ludzka jest rozumna, a jej wola jest źródłem praw, które uznajemy za powszechnie obowiązujące – dochodzimy tym samym do pojęcia autonomii woli. Kant wyjaśniał to w sposób następujący: wola jest autonomiczna, jeśli nie jest poddana przyczynowym uwarunkowaniom: skłonnościom, pożądaniom lub interesom. Innymi słowy: jest ona niezależna od nacisków obcych czynników, bowiem sama sobie nadaje prawo, któremu jest posłuszna.

R13GKcuABMSVK

Ilustracja przedstawia pieszych oraz osoby jadące na koniach po brukowej drodze. Na dalszym planie widać dom Immanuela Kanta w Królewcu. Ma jedno piętro, spadzisty dach i dwa kominy.

Imperatyw kategoryczny a imperatyw hipotetyczny

Kant odróżnia imperatyw kategoryczny (bezwarunkowy) od imperatywów hipotetycznych (warunkowych). Pierwszy z nich, jak już wiemy, opisuje bezwarunkową konieczność czynu, jest celem samym w sobie, niezależnie od skutków, np. „Nie zabijaj”. Z kolei imperatywy hipotetyczne opisują konieczność warunkową, uzależnioną od obranego celu i środków, np. „Jeśli nie chcesz iść do więzienia, nie zabijaj.” Jak łatwo można zauważyć, imperatywy hipotetyczne są regułami osiągania np. korzyści, czyli dotyczą dóbr pozamoralnych.

Można więc, idąc za Kantem, rozważyć następujące przykłady: czy, jeśli jest mi źle i cierpię, mogę odebrać sobie życie? Albo czy w obliczu biedy mogę pożyczyć pieniądze, choć wiem, że ich nigdy nie oddam? Lub też: czy wolno mi zaniedbywać talenty i zdolności, bo zamiast pracy wolę przyjemność? I na koniec: czy jeśli dobrze mi się wiedzie, mogę powiedzieć, że bieda i trudności innych nic mnie nie obchodzą i pomagać im nie muszę? Immanuel Kant ujmuje sprawę jednoznacznie: nie sposób udzielić tu odpowiedzi pozytywnych, bo nie sposób sobie wyobrazić, by takie postępowanie mogło się stać prawem powszechnym. A zatem rozważane tu czyny nie mogą mieć charakteru moralnego.

Słownik