Miejsce krajobrazu wód powierzchniowych w typologii krajobrazu Polski

Pojęciem krajobrazu według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej określa się postrzeganą przez ludzi przestrzeń, której charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich.

Obecnie przyjmuje się dwie koncepcje klasyfikacji krajobrazów. Pierwsza, określana jako klasyfikacja typologiczna, ocenia podobieństwo badanej przestrzeni do innych. Obszary cechujące się występowaniem wspólnych właściwości oraz prawidłowości przyporządkowywane są do tej samej kategorii, mimo że mogą występować w różnych częściach kraju. Druga klasyfikacja, nazywana regionalną, poszukuje indywidualnych cech jednostek krajobrazowych, zwracając szczególną uwagę na niewielkie nawet różnice analizowanych przestrzeni.

W najnowszej klasyfikacji, opracowanej w 2015 r. przez zespół pod kierunkiem Tadeusza Chmielewskiego, wyróżnia się trzy typy krajobrazów Polski:

A. krajobrazy przyrodnicze – zazwyczaj użytkowane ekstensywnie, funkcjonujące głównie w wyniku działania procesów naturalnych, jedynie w różnym stopniu modyfikowanych przez działalność człowieka;

B. krajobrazy przyrodniczo‑kulturowe – ukształtowane w wyniku wspólnego działania procesów naturalnych oraz świadomych modyfikacji form pokrycia terenu i struktury przestrzennej przez człowieka;

C. krajobrazy kulturowe – struktura i funkcja są w pełni ukształtowane przez działalność ludzką.

Według tej klasyfikacji krajobrazy wód powierzchniowych należą do krajobrazów przyrodniczych. Dodatkowo wyróżniono tu dwa podtypy:

a) jezior, których dominantą krajobrazowądominanta krajobrazowadominantą krajobrazową są duże tafle jezior i ich kompleksów, często z występującymi uroczyskami w postaci wysp i półwyspów,

b) systemy wód płynących, obejmujące naturalne odcinki koryt dużych rzek wraz z wyspami, łachami piaszczystymi, nanosami mułowymi, a także tereny zalewowe znajdujące się w ich sąsiedztwie.

Krajobraz jezior

Zgodnie z koncepcją klasyfikacji typologicznej, na mapie krajobrazów Polski wyróżnić możemy krajobraz pojezierzy. Obejmuje on północną część naszego kraju, rozciągając się od zachodnich aż po wschodnie granice państwa. Według regionalizacji fizycznogeograficznej wyróżnia się tu dwie podprowincje, których granicę stanowią rzeki Pasłęka oraz Drwęca:

• Pojezierze Południowobałtyckie, rozciągające się od zachodnich granic Polski aż po Pasłękę i Drwęcę,

• Pojezierze Wschodniobałtyckie, obejmujące teren pojezierzy rozciągający się dalej na wschód.

RMB2SvSn2YR3L

Zdjęcie przedstawia mapę Polski. Mapa podzielona jest na obszary. Zaznaczony jest pas pojezierzy, który znajduje się pomiędzy pasem nizin, a pasem pobrzeży w północnej Polsce.

W uogólnionej klasyfikacji wyodrębnia się zazwyczaj trzy główne regiony: Pojezierze Pomorskie, Wielkopolskie oraz Mazurskie.

Poszczególne pojezierza różnią się pod względem liczby, wielkości oraz pojemności jezior. Blisko 50% wszystkich polskich jezior znajduje się na Pojezierzu Pomorskim, ale największe powierzchniowo i najbardziej pojemne występują na Pojezierzu Mazurskim.

RAZF1Cpqvq3BO

Przedstawiony jest diagram słupkowy obrazujący liczbę jezior o określonej powierzchni na Pojezierzu Pomorskim. Można z niego odczytać, że jest 1558 jezior o powierzchni w przedziale 1‑5 hektarów, 456 o powierzchni 5‑10 hektarów, 543 o powierzchni 10‑20 hektarów, 460 o powierzchni 20‑50 hektarów, 202 o powierzchni 50‑100 hektarów, 150 o powierzchni 100‑1000 hektarów oraz 12 powyżej 1000 hektarów.

RBXIGFsW2D4s4

Przedstawiony jest diagram słupkowy obrazujący liczbę jezior o określonej powierzchni na Pojezierzu Mazurskim. Można z niego odczytać, że jest 776 jezior o powierzchni w przedziale 1‑5 hektarów, 269 o powierzchni 5‑10 hektarów, 293 o powierzchni 10‑20 hektarów, 307 o powierzchni 20‑50 hektarów, 180 o powierzchni 50‑100 hektarów, 222 o powierzchni 100‑1000 hektarów oraz 14 powyżej 1000 hektarów.

R11sTpnfgMiD1

Przedstawiony jest diagram słupkowy obrazujący liczbę jezior o określonej powierzchni na Pojezierzu Wielkopolskim. Można z niego odczytać, że jest 591 jezior o powierzchni w przedziale 1‑5 hektarów, 188 o powierzchni 5‑10 hektarów, 183 o powierzchni 10‑20 hektarów, 192 o powierzchni 20‑50 hektarów, 95 o powierzchni 50‑100 hektarów, 96 o powierzchni 100‑1000 hektarów oraz 2 powyżej 1000 hektarów.

RaYFDChiwh4tR

Przedstawiony jest diagram słupkowy obrazujący liczbę jezior o określonej powierzchni na południe od zlodowacenia bałtyckiego. Można z niego odczytać, że jest 187 jezior o powierzchni w przedziale 1‑5 hektarów, 32 o powierzchni 5‑10 hektarów, 28 o powierzchni 10‑20 hektarów, 22 o powierzchni 20‑50 hektarów, 15 o powierzchni 50‑100 hektarów, 8 o powierzchni 100‑1000 hektarów oraz żadnego powyżej 1000 hektarów.

RS7xC7dqmtB0Q

Widoczne jest zdjęcie satelitarne Pojezierza Łagowskiego. Literą A jest oznaczone jezioro rynnowe. Jest to podłużne, ale niezbyt szerokie jezioro. Literą B zaznaczona jest rynna boczna, która znajduje się ona po prawo od jeziora. Obok znajduje się oznaczone literą C i D lustro rynny bocznej.

Rovouwn05lxyc

Na zdjęciu widoczne jest Jeziorko koło Chorzeli jako przykład torfowiska przejściowego. Jest to jeziorko o kształcie półkolistym; jest otoczone lasem.

R12OZOXXf4g6X

Zdjęcie satelitarne przedstawia fragment jeziora Ukiel w Olsztynie. Jezioro ma zaokrąglone brzegi. Na brzegu znajduje się molo, plaże oraz budynki.

Główne komponenty krajobrazu jeziornego występującego na północy naszego kraju związane są z przeszłością geologiczną tego regionu. Procesy, które miały tu miejsce kilkanaście tysięcy lat temu, wpłynęły na rzeźbę terenu, układ sieci hydrologicznej, rodzaj gleb, a przez to także na sposób użytkowania tego terenu współcześnie.

Najważniejszym wydarzeniem, które odpowiada za cechy krajobrazu pojezierzy, było zlodowacenie północnopolskie, które zakończyło się około 11 tys. lat temu. Pod względem cech geomorfologicznych pas pojezierzy określany jest mianem krajobrazu młodoglacjalnego z uwagi na wyraźnie zachowane formy polodowcowe oraz znaczne różnice wysokości względnych.

Śladem po okresie zlodowaceń są grube pokrywy gliny zwałowej, z których zbudowane są moreny czołowe oraz denne. Od strony lądolodu spływały wartkie potoki wód polodowcowych, erodując podłoże – lub przeciwnie, akumulując transportowane osady. W surowym klimacie peryglacjalnym rzeźbę kształtowało również wietrzenie mrozowe oraz wiatr.

Dzięki współoddziaływaniu tych czynników rzeźba terenu wykazuje współcześnie duże zróżnicowanie. Większą część zajmuje morena denna, miejscami płaska, a niekiedy przyjmująca charakter falistej lub pagórkowatej powierzchni. Znad rozległych obszarów moreny dennej wznoszą się wyższe wały moren czołowych. Częstym elementem krajobrazu są liczne głazy narzutowe. Na falistej, a miejscami pagórkowatej powierzchni terenu powstały naturalne zagłębienia wypełnione wodą – dzisiaj najważniejszy element krajobrazowy obszaru. Występujące tu jeziora reprezentują kilka typów jezior polodowcowych.

Kraina Wielkich Jezior Mazurskich

RaKUz5wA8daYZ

Ilustracja przedstawia mapę Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Liczne rzeki łączące poszczególne jeziora zilustrowane jako niebieskie linie, a niebieskie plamy różnej wielkości to jeziora.

Kraina Wielkich Jezior jest mezoregionem obejmującym środkową część Pojezierza Mazurskiego. Znajduje się tu 201 naturalnych zbiorników, z których większość połączona jest systemem rzek lub kanałów.

Przyjmując, że powierzchnia mezoregionu wynosi 1 732 km², gęstość występowania jeziorgęstość jeziorgęstość występowania jezior wynosi 11 na 100 km². Wyjątkowość tego obszaru na tle pojezierzy polskich wynika również z bardzo dużej jeziornościjeziornośćjeziorności, która wynosi 24,05%, przy średniej dla Polski wynoszącej 0,9%.

Region, jak sama nazwa wskazuje, wyróżnia się obecnością jezior zajmujących czołowe miejsca w rankingu wielkości, by wspomnieć największe polskie jezioro Śniardwy oraz drugie co do wielkości Mamry.

Indeks dolny Źródło: A. Choiński, Katalog jezior Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1991. Indeks dolny koniec_{Źródło: A. Choiński, Katalog jezior Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1991.}

ROd7sRLvCO4Xz

Na zdjęciu widoczne jest jezioro na Pojezierzu Mazurskim. Na pierwszym planie widać drzewa rosnące na brzegu jeziora. Dalej jest lustro jeziora oraz przeciwległy brzeg na którym rośnie las.

RN4iwP51R3yBz

Zdjęcie przedstawia jezioro Niegocin. Na pierwszym planie widać lustro wody, dalej przeciwny brzeg. Na nim znajdują się wzgórza i drzewa.

RGu9QwwObmMOj

Zdjęcie przedstawia Jezioro Śniardwy. W niedalekiej odległości od brzegu widać dwie zacumowane łodzie. W oddali widoczne są dwie wyspy porośnięte lasem.

Zagrożenia dla krajobrazu jeziornego

W Krainie Wielkich Jezior, podobnie jak na pozostałych pojezierzach, obserwowane jest zmniejszanie się powierzchni jezior oraz ich liczby. W ostatnich latach proces zaniku jezior przyspieszył ze względu na postępujące zmiany w środowisku związane ze wzrostem temperatury powietrza, przedłużającymi się okresami suszy, obniżeniem zwierciadła wód podziemnych oraz zwiększoną dostawą substancji biogennych do jezior, które przyspieszają zarastanie akwenów.

Do głównych naturalnych przyczyn zanikania jezior należy:

• eutrofizacjaeutrofizacjaeutrofizacja oraz zarastanie brzegów jezior prowadzące z czasem do przekształcenia jezior w krajobraz bagienno‑łąkowy,

• spłycanie zbiorników w wyniku depozycji osadów dostarczanych np. przez wpadające rzeki,

• wysychanie jezior spowodowane wzrostem parowania i zmniejszeniem ilości opadów lub dopływu wód rzecznych,

• obniżenie zwierciadła wód podziemnych zasilających jeziora.

Do czynników antropogenicznych należy:

• nadmierny pobór wód jeziornych lub rzek uchodzących do jezior,

• nadmierny pobór wód podziemnych w pobliżu jezior,

• niewłaściwa melioracja,

• eksploatacja surowców mineralnych powodująca powstawanie lejów depresyjnych.lej depresyjnylejów depresyjnych.

Zagrożeniem dla krajobrazu jezior jest również działalność człowieka odpowiedzialna za stan wód jeziornych. Coraz częściej obserwuje się przekształcanie strefy brzegowej i przystosowywanie jej do celów rekreacyjno‑wypoczynkowych. W efekcie następuje zabudowa brzegów jezior oraz powstawanie infrastruktury w postaci pomostów czy portów jachtowych.

RaUya9MRNOgp2

Zdjęcie przedstawia infrastrukturę turystyczną nad Jeziorem Bocznym. Widoczne są liczne pomosty, przy których zacumowane są kutry. Na brzegu znajdują się hotele oraz pensjonaty. Obok nich równolegle do brzegu przebiega asfaltowa droga.

Słownik