Ilościowa klasyfikacja systemów partyjnych

W teorii partii politycznych funkcjonuje wiele klasyfikacji systemów partyjnych. Najprostsze typologie systemów partyjnychtypologia systemów partyjnychtypologie systemów partyjnych za punkt wyjścia brały liczbę partii politycznych w danym systemie lub liczbę partii „znaczących”, czyli takich, które są liczącym się partnerem w potencjalnej koalicji rządzącej.

Podstawowym kryterium była tutaj nie fizycznie funkcjonująca w systemie politycznym liczba ugrupowań, lecz ilość partii czynnie uczestniczących w życiu politycznym. Zwracano uwagę na zasadnicze różnice między systemami dwupartyjnymi (np. w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii) i wielopartyjnymi (w większości państw europejskich). Dyskutowano, który system jest bardziej stabilny, bardziej reprezentatywny, lepiej odzwierciedla preferencje wyborców i jest efektywny w sprawowaniu władzy. Z jednej strony podkreślano, że systemy wielopartyjne są bardziej reprezentatywne i lepiej ukazują różnorodne interesy i wartości danego społeczeństwa, z drugiej zaś – krytycy systemów wielopartyjnych opartych na reprezentacji proporcjonalnej wykazywali, że zwykle konieczne są w nich rządy koalicyjne, co bywa przyczyną częstych kryzysów rządowych i niestabilności politycznej.

Zwracano uwagę, że partie w systemach dwupartyjnych są bardziej umiarkowane i centrystyczne, ponieważ muszą zyskać poparcie różnorodnych grup społecznych. Ostatnio dostrzeżono jednak, że systemy wielopartyjne mogą być bardziej efektywne, zwłaszcza w społeczeństwach demokratyzujących się i takich, w których istnieją zasadnicze podziały ekonomiczne, etniczne czy regionalne. Wcześniejsze kontrowersje odżyły w ciągu ostatnich lat, kiedy wiele demokratyzujących się państw stanęło w obliczu zasadniczych konstytucyjnych wyborów. Jednak z uwagi na to, że kryteria ilościowe nie odzwierciedlają w pełni charakterystyki poszczególnych systemów partyjnychsystem partyjnysystemów partyjnych, ich użyteczność wydaje się ograniczona.

Koncepcje jakościowe

Alternatywnymi koncepcjami były typologie systemów partyjnych oparte na kryteriach jakościowych. Według nich najbardziej ogólnym podziałem jest typologia oparta na zasadzie konkurencyjności partii. Rozpatrując ten podział w kategoriach analizy systemów partyjnych i koalicji politycznych, Joseph La Palombara i Myron Weiner wyróżnili systemy:

1. oparte na zasadzie konkurencyjności;

2. niedopuszczające konkurencyjności.

Konkurencyjność (alternacja) polityczna jest jedną z zasad i wartości systemu demokratycznego i przejawia się w swobodzie tworzenia i działania partii politycznych. Wszystkie podmioty polityki powinny uznawać i respektować tę zasadę. Zdaniem Marka Sobolewskiego w praktyce politycznej, nawet systemu demokratycznego, konkurencyjność partii jest tym pełniejsza, im mniej podstawowych różnic dzieli partie danego systemu. Jednakże nawet w systemach demokratycznych zasada konkurencyjności nie może być w pełni stosowana.

Ograniczenia konkurencyjności występują w trzech płaszczyznach:

• delegalizacja jakiejś partii w systemie;

• niedopuszczenie jakiejś partii do udziału w wyborach lub taka manipulacja ordynacją wyborczą, która obniża szanse niektórych ugrupowań;

• trwałe wykluczenie partii z udziału w rządach, mimo iż jest reprezentowana w parlamencie.

W systemie komunistycznym, nawet przy formalnej wielopartyjności (jak np. w PRL), zasada monopolu partii kierowniczej wykluczała konkurencyjność.

W ramach tej typologii wymienia się także system partyjny oparty na uzgodnieniach związanych z wewnętrznymi relacjami bazującymi na amicabilis compositioamicabilis compositioamicabilis compositio. Ten typ stosunków międzypartyjnych ma miejsce wtedy, gdy występują szczególne społeczno‑kulturowe i etniczno‑językowe uwarunkowania, typowe np. dla Szwajcarii, Austrii, Holandii, Belgii. Zjawiskiem często spotykanym są tam tzw. wielkie koalicje, w tym również lewicowo‑prawicowe.

Kolejne podziały systemów partyjnych, oparte na kryteriach jakościowych i oderwane od tradycyjnych kategorii ilościowych, zostały zaproponowane również przez La Palombarę i Weinera. Pierwszy z tych podziałów to odróżnienie systemów hegemonicznych i zmiennych, drugi zaś to podział na systemy zideologizowane i pragmatyczne. System hegemoniczny to taki, w którym jedna partia pozostaje u steru rządów przez dłuższy czas. Natomiast system partyjny zmienny charakteryzuje się częstą i niejako regularną zmianą partii rządzącej. Wymienieni autorzy, a także Maurice Duverger, zwracali uwagę na doniosłe konsekwencje funkcjonowania jednego czy drugiego systemu, np. w aspekcie stabilizacji politycznej i społecznej czy wymiany elit. Biorąc pod uwagę kryterium przedmiotu rywalizacji pomiędzy partiami, wspomniani autorzy rozróżniali systemy:

1. pragmatyczne;

2. zideologizowane.

Podział na systemy pragmatyczne i zideologizowane jest kontynuacją weberowskiego podziału partii politycznych na światopoglądowe i pragmatyczne. System zideologizowany należy rozumieć jako system, w którym konkurencja między partiami opiera się na różnicach ideologicznych i te są głównym argumentem walki konkurencyjnej. Natomiast w systemie pragmatycznym partie walczą ze sobą za pomocą argumentów nieideologicznych (rywalizacja toczy się wokół konkretnych haseł programowych i alternatyw personalnych), co nie wyklucza, że mogą mieć swą ideologię, tyle że podobną lub taką samą i wobec tego nienadającą się do wykorzystania w kampanii wyborczej. Wśród tej kategorii typologii warto zwrócić większą uwagę na interesującą propozycję Gordona Smitha i Martina Wheatona. Ci brytyjscy politolodzy uważają, iż systemy partyjne w państwach demokratycznych możemy zaliczyć do jednej z trzech zasadniczych kategorii:

1. rozproszenia;

2. równowagi;

3. nierównowagi.

W swojej typologii Smith interesuje się sposobami tworzenia większości parlamentarnych umożliwiających utworzenie gabinetów. Propozycję tego autora należy traktować nie dychotomicznie, lecz jako kontinuum. Poszczególne systemy mogą bowiem przechodzić przez pewne sekwencje, nabierając cech mieszanych. W systemie rozproszonym mamy do czynienia ze względnie dużą liczbą partii, jednak żadna z nich nie posiada statusu organizacji dominującej. Poziom poparcia wyborczego udzielanego partiom pozostaje zbliżony, a poziom polaryzacji ideologicznej – umiarkowany. W konsekwencji w procesie przetargów koalicyjnych uczestniczy kilka ugrupowań i żadne nie ma zagwarantowanej pozycji dominującej. Możliwe są więc różne konfiguracje koalicyjne. Z kolei w systemie równowagi mamy wprawdzie do czynienia z dość wyraźną polaryzacją sił politycznych, jednak z reguły rywalizacja skupia się na jednym dominującym typie konfliktu, np. wynikającym z podziału o charakterze społeczno‑ekonomicznym układzie lewica – prawica.

Kryteria ilościowe

Mimo krytyki skierowanej pod adresem klasyfikacji opartej na kryteriach ilościowych, zdaniem Giovanniego Sartoriego, liczba partii pomaga się zorientować w charakterze władzy politycznej oraz zakresie, stylu i stopniu intensywności rywalizacji politycznej. Dlatego wzięcie pod uwagę tej zmiennej w połączeniu z kryteriami jakościowymi było przedmiotem zainteresowania znawców tego tematu. Jean Blondel proponuje uwzględnienie dwóch omawianych wcześniej zmiennych: liczby partii oraz ich rozmiaru w ramach systemu partyjnego. W konsekwencji rozróżnił on cztery typy systemów partyjnych:

1. System dwupartyjny – występują w nim dwie duże partie mające (z różnych przyczyn, np. z powodu większościowej ordynacji wyborczej) znaczną przewagę nad mniejszymi partiami.

2. System dwuipółpartyjny – występują w nim dwie duże partie oraz trzecia – mała, znacznie słabsza, jednak mająca duży wpływ w systemie partyjnym (często nazywana jest tzw. języczkiem uwagi). Źródłem jej znaczenia jest najczęściej centrowa orientacja, co czyni ją pożądanym partnerem różnych koalicji, jak np. niemiecka FPD.

3. System wielopartyjny oparty na dominacji jednej partii – w tym przypadku wśród wielu partii jedna wyróżnia się rozmiarem i dlatego jest niezbędna dla stworzenia większościowej koalicji gabinetowej, której również sama, nie posiadając większości bezwzględnej, nie jest w stanie stworzyć. Przykładami tego typu systemu są Włochy, gdzie chadecja w okresie powojennym (do 1992 r.) partycypowała we wszystkich rządach, a także Szwecja i Norwegia, w których podobną rolę odgrywały partie socjaldemokratyczne.

4. Systemy wielopartyjne bez partii dominującej – w takim systemie różnice w rozmiarach (zdobyczach wyborczych) pomiędzy poszczególnymi partiami są niewielkie. Żadna z partii nie jest niezbędna przy tworzeniu koalicji, które mogą pojawić się w wielu wariantach. Finlandia, Belgia oraz Holandia są przykładem tego typu systemu.

Wśród wielu prób łączących kryteria ilościowe i jakościowe uznanie w politologii zdobyła klasyfikacja zapoczątkowana przez  Giovanniego Sartoriego w 1976 r. i modyfikowana w następnych latach. Uwzględniając liczbę partii oraz ideologiczny i światopoglądowy dystans między nimi (a także intensywność konfliktów międzypartyjnych i znaczenie poszczególnych partii), czyli stopień sfragmentaryzowania i polaryzacji, w demokracjach zachodnich rozróżnić można:

Sartori opisuje poszczególne systemy jako bipolarne lub wielopolarne, wskazując na ilość „centrów” w ramach systemu, wokół którego toczy się rywalizacja polityczna. System zwany bipolarnym ma dwa takie centra (pola), a brakuje mu centrum politycznego (centralnego pola). Obydwa takie pola ideologiczne (lewica – prawica) mogą być zajmowane także przez kilka partii.

R4QiQoZCU87wM1

Zdjęcie przedstawia salę, w której na fotelach siedzą liczni mężczyźni i kobiety. Mężczyźni są w garniturach, kobiety w garsonkach.

W systemach wielopolarnych istnieją więcej niż dwa pola decydujące o układzie rywalizacji politycznej. Według Sartoriego najbardziej niestabilne są spolaryzowane systemy partyjne. Zazwyczaj jedna z większych, ale nie posiadająca absolutnej większości partia polityczna sprawuje w nich władzę przez dłuższy czas, dzięki wchodzeniu w różne doraźne koalicje. Dla takiego systemu charakterystyczna jest też obecność co najmniej jednej ekstremistycznej partii, która tworzy permanentną opozycję. Sytuacja taka zazwyczaj powoduje postępujący paraliż i korupcję władzy centralnej, frustrację i radykalizację peryferii systemu politycznego. Jako przykłady Sartori podaje Republikę Weimarską, IV Republikę Francuską i powojenne Włochy. Liczne badania pokazały, że istnienie spolaryzowanego systemu partyjnego nie tylko prowadzi do częstych zmian gabinetu i niestabilności politycznej, ale także sprzyja powstawaniu postaw i programów ekstremistycznych, podważa legitymizację państwa i powoduje spadek zaufania do jego instytucji i prawa. Alan Siaroff w swoich rozległych badaniach życia politycznego w krajach europejskich, uwzględniając zróżnicowane kryteria ilościowo‑jakościowe (liczba partii powyżej 3% poparcia, suma mandatów dwóch głównych partii, stosunek liczby mandatów największej partii do drugiej z kolei partii, stosunek liczby mandatów drugiej partii do trzeciej oraz efektywna liczba partii w parlamencie), rozróżnił następujące typy systemów partyjnych:

Powyższa klasyfikacja jest syntezą wcześniejszych propozycji klasyfikacji systemów partyjnych.

Słownik