Powody historycznego zaistnienia stoicyzmu i epikureizmu

By dobrze zrozumieć niesłabnącą aktualność nauki stoików i epikurejczyków, trzeba najpierw uzmysłowić sobie, dlaczego w ogóle oba ruchy powstały. Jak zobaczymy – powody ich zaistnienia są dokładnie tymi samymi powodami, dla których głoszona przez nie nauka nigdy się nie zdezaktualizowała.

Gdy Epikur z Samos i Zenon z Kition wygłaszali podstawy swych nauk w starożytnej kulturze, rozpoczynała się epoka hellenistyczna, a w filozofii – tak zwany okres szkół. Po podbojach Aleksandra Wielkiego odchodziły do przeszłości stare podziały na państwa‑miasta greckie, z którymi utożsamiał się konkretny obywatel, a także zakończył się okres homogeniczności greckiej kultury, która musiała otworzyć się na wpływy kultur Wschodu. Zapamiętajmy złotą zasadę: zmiany w rzeczywistości społeczno‑politycznej i wielkie wydarzenia historyczne zawsze zmieniają oblicze świata, w którym żyje człowiek, przez co musi on zacząć uprawiać filozofię w zupełnie nowy sposób, bardziej dostosowany do nowych realiów.

Dla filozofii był to okres szkół, gdyż była już ona w stanie analizować wszystkie zagadnienia dotyczące człowieka i rzeczywistości, a Platon i Arystoteles pokazali w jaki sposób tworzyć złożone, wszechobejmujące i zwarte systemy filozoficzne.

Szybka powtórka ze stoickiej nauki moralnej

R1Ch9AxPyhJuP1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole i policzkach widoczne są zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy. Są zaczesane do przodu na czoło i twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Zgodnie z podziałem Zenona z Kition filozofia zamyka się w trzech wielkich działach: logice, fizyce i etyce. Pierwszy z nich wyznacza granice rozważań i sprawdza ich poprawność, jednocześnie weryfikując sposób i znaczenie używanych pojęć. Drugi odkrywa mechanizmy funkcjonowania i opisuje przedmioty i zjawiska otaczającego nas świata. Trzeci dotyczy bezpośrednio człowieka i tego, jaką postawę powinien on przyjąć względem świata i innych ludzi, aby być istotą moralną i osiągnąć eudajmonieeudajmoniaeudajmonie, a więc życie spokojne i szczęśliwe.

Jako że etyka jest najważniejszą dyscypliną filozoficzną (której oba pozostałe działy są podporządkowane), to właśnie jej zagadnieniom szkoły hellenistyczne poświęciły najwięcej uwagi. 

Typowym dla nich przekonaniem było stwierdzenie, że życie szczęśliwe to życie spokojne, zdystansowane wobec świata i wydarzeń, jakie nas w nim spotykają. Oryginalność myśli stoickiej zasadzała się zaś na tym, że szanujący się stoik głosił i realizował zasadę, którą najprościej określić jako nieodczuwanie żadnych emocji. Stąd zresztą dwa główne pojęcia tego ruchu, czyli apatiaapatiaapatia, oznaczająca nieodczuwanie niczego, oraz ataraksjaataraksjaataraksja, oznaczająca niewzruszoność względem tego, co się dzieje. Ich realizacja niesie za sobą jak najdalsze zdystansowanie, a dzięki temu wyklucza możliwość doznawania jakiejkolwiek przykrości. Przez to osiągamy życie spokojne, a więc szczęśliwe i właśnie tak powinniśmy rozumieć potoczne określenie „stoicki spokój”.

Szybka powtórka z epikurejskiej nauki moralnej

RyxblyrLVMN7r1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Za podziałem filozofii zaproponowanym przez stoików poszedł także Epikur, choć możemy stwierdzić, że już wtedy był to podział powszechnie przyjmowany. Również zdaniem tego filozofa etyka musi w filozofii zajmować miejsce naczelne, wszak jakie zagadnienia powinny być dla człowieka ważniejsze niż jego własne życie, normy moralne, a nade wszystko – dążenie do eudajmonii?

Zasadniczym założeniem epikureizmuepikureizmepikureizmu było przekonanie, że życie spokojne i szczęśliwe polega nie tyle na dystansowaniu się do wszelkich emocji i uczuć, co raczej rozsądnym ich rozdzielaniu. Stąd znamienny podział rozkoszy na te, które powinny znajdować się w naszym życiu, oraz te, które są zupełnie zbędne, gdyż w dłuższej perspektywie prowadzą do przykrości. A tej przecież winniśmy unikać za wszelką cenę.

• Przyjemności naturalne i konieczne – zaspokajanie podstawowych potrzeb naszego życia, których ignorowanie prowadzi do przykrości.

• Przyjemności naturalne i niekonieczne – zgodne z naszą naturą, ale zbędne.

• Przyjemności nienaturalne i niekonieczne – zupełnie nam zbędne i kończące się naszą krzywdą.

Postępowanie według tak przyjętych norm i zaspokajanie tylko pierwszej grupy potrzeb prowadzić miało do życia szczęśliwego, czego manifestacją miał być epikurejski ogród, w którym każdy przechodzień mógł doznać wytchnienia i cieszyć się spokojnymi, intelektualnymi rozmowami. O ile więc stoicy głosili szczęście płynące z ciszy i nieodczuwania, o tyle epikurejczycy znajdowali spokój w prostych przyjemnościach do życia niezbędnych.

Stoicyzm po Zenonie, epikureizm po Epikurze

Jako że Epikur wyłożył w zasadzie wszystkie twierdzenia swego nurtu, nie podlegał on żadnym doktrynalnym i intelektualnym zmianom. Kreowana przez niego postawa etyczna pozostała więc niezmienna. Podobnie nauka moralna stoicyzmustoicyzmstoicyzmu pozostała tym punktem doktryny, którego wraz z biegiem stuleci nie zmieniano. Historia stoicyzmu rozpada się na wiele okresów, sporów doktrynalnych i wewnętrznych polemik, jednak one wszystkie zasadniczo służyły jednemu celowi – udowodnieniu zasad etycznych, które przez całą historię nie zmieniły się ani na jotę.

Szkoły okresu hellenistycznego były dominującymi nurtami filozoficznymi właściwie aż po kres antyku. Stoicyzm, epikureizm i sceptycyzm wyznaczały główne sposoby myślenia i rozważania świata, a nade wszystko – dominujące postawy moralne. Pomiędzy nimi dochodziło oczywiście do ostrych sporów intelektualnych, każda z nich bowiem – propagując nieco odmienny sposób życia i osiągania szczęścia – dążyła do potwierdzenia swych przekonań i zyskiwania rzeszy zwolenników. Nawet w antycznym Rzymie wypadało się opowiedzieć po którejś ze stron. Aby uchodzić za człowieka światłego i elokwentnego, po prostu należało znać się na filozofii i jawnie przyjmować jedną z jej doktryn za swoją własną.

Można powiedzieć, że ten swoisty spór pomiędzy dominującymi nurtami zaczął się zacierać dopiero po setkach lat. Dowodem na to może być Seneka, wybitny przedstawiciel rzymskiego stoicyzmu, który jasno stwierdził, że nie widzi w epikureizmie żadnych błędnych stwierdzeń i traktuje ich większość jako swoje własne. Oczywiście taka postawa dla pierwszych stoików byłaby niezrozumiała i pewnie okazałaby się dla nich dobrym ćwiczeniem na niewpadanie w gniew.

Przyczyna takiego stanu rzeczy jest raczej jasna. Stoicy uważali, że jedynie życie cnotliwe może dać nam szczęście. Cnota jest więc jedyną możliwą przyjemnością, jaką mamy z życia. Epikurejczycy zaś mniemali, że tylko przyjemność (acz przyjemność rozsądna i z umiarem) prowadzi do szczęścia. W takim ujęciu racjonalna przyjemność jest jedyną cnotą. I na tym polega zasadnicza różnica pomiędzy stoickim perfekcjonizmem a epikurejskim hedonizmemhedonizmhedonizmem. Różnica, która sprawia, że doktryn obu szkół w żaden sposób nie da się pogodzić.

A tymczasem dzisiaj...

Jak powiedzieliśmy, raz zarysowane wykładnie etyki epikurejskiej i stoickiej nie podlegały zmianom na przestrzeni wieków, ani też w żadnym stopniu nie stały się anachroniczne. Jest to oczywiście proste do rozumienia. Choć nie musimy dziś mierzyć się z intelektualnymi bolączkami Greków epoki hellenistycznej (od początku której minęło dwadzieścia pięć wieków), to zaproponowane przez nich postawy okazują się na tyle użyteczne i przydatne, że dla wielu ludzi do dziś stanowią najlepszy wzór postępowania w życiu codziennym. Jest to dobry przykład praktyczności myśli filozoficznej, bowiem doktryny moralne, które liczą sobie dwa i pół tysiąca lat, są aktualne i dzisiaj.

Dobrym przykładem na poparcie tak brzmiącej tezy jest chociażby odnowienie nauki stoickiej w czasach współczesnych. Znajduje ona swoje odzwierciedlenie nie tylko w filozofii, ale także na przykład w psychologii i psychoterapii (dystans do otaczającego nas świata i wycieszenie emocji), czy filozofii polityki i naukach społeczno‑politycznych (budowanie zdrowych, racjonalnych relacji międzyludzkich i międzynarodowych). Ogół form, jakie przyjmuje współczesny stoicyzm (a epikureizm wydaje się podpadać pod tę samą listę) zwięźle i prosto wynotował polski współczesny filozof stoicki Tomasz Mazur:

Słownik: