Głowonogi (Cephalopoda) to gromada dwubocznie symetrycznych mięczaków morskich, które osiągnęły najwyższy stopień organizacji wśród bezkręgowców. Są bardzo aktywnymi, świetnie pływającymi drapieżnikami morskimi.

Jeden z systemów klasyfikacji podzielił współcześnie żyjących przedstawicieli gromady głowonogów (Cephalopoda) na dwie podgromady:

• łodzikowce (Nautiloidea), do których należy rząd łodziki (Nautilida)

• płaszczoobrosłe (Coleoidea), do których należą m.in. rzędy: mątwy (Sepiida), mątewki (Sepiolida), kalmary (Teuthida), ośmiornice pospolite (Octopodida) i wampirzyce (Vampyromorphida).

Stanowiąca szkielet zewnętrzny muszla mięczaków w toku ewolucji głowonogów stopniowo ulega redukcji. U łodzików występuje jeszcze muszla zewnętrzna. U mątew, kałamarnic i wampirzyc obserwujemy zredukowaną wapienną płytkę, która u niektórych ośmiornic całkowicie zanika. Szkielet wewnętrzny głowonogów, osłaniający zwoje nerwowe oraz tworzący szkielet przyssawek, zbudowany jest z chrząstki.

Noga przekształciła się w osiem osadzonych na głowie ramion (u kałamarnic i mątew, należących do dziesięciornic, występują dodatkowe dwa ramiona chwytne), wykorzystywanych do poruszania się, chwytania zdobyczy i obrony. Tylna część nogi przekształcona jest w umięśniony lejek. Narząd ten umożliwia wyrzut wody z jamy płaszczowejjama płaszczowajamy płaszczowej podczas skurczu mięśni płaszczapłaszczpłaszcza i poruszanie się ruchem odrzutowym.

RkB5PpqQl70a5

Zdjęcie przedstawia ośmiornicę płynącą w wodzie. Wszystkie ramiona są złożone a głowa wysunięta do przodu. Ośmiornica płynie tuż przy dnie morskim.

Budowa i fizjologia układu krwionośnego pozwalają na aktywny tryb życia głowonogów. Liczba przedsionków serca układowego jest równa liczbie skrzeli. Wszystkie płaszczoobrosłe (Coleoidea) oddychają dwoma skrzelami – występują u nich dwa przedsionki.

Serce starszego ewolucyjnie łodzika ma cztery przedsionki, co jest związane z obecnością dwóch par skrzeli.

Serce układowe wszystkich głowonogów ma jedną komorę (z przegrodą u ośmiornic).

Dodatkowo występują dwa serca skrzelowe, których skurcz powoduje wzrost ciśnienia krwi przepływającej przez skrzela, co poprawia wydajność wymiany gazowej u zwierząt o tak dużych rozmiarach ciała.

Krew krąży w prawie zamkniętym systemie naczyń (krew tylko w niewielu miejscach wylewa się do jamy ciała). W układzie krwionośnym głowonogów wyróżnia się naczynia krwionośne: tętnice i żyły, które połączone są naczyniami włosowatymi.

R2OwShEwbTzfY1

Na zdjęciu oko ośmiornicy. Cały narząd zmysłu zamieszczony jest na kulistej wypukłości ciała głowonoga. Widoczna jest jasna gałka oczna z ciemną tęczówka, stanowiącą średnicę oka w poprzek. Ma zwężony kształt.

Oczy głowonogów umieszczone są po bokach głowy, a ich masa może sięgać nawet 25% masy ciała.

W grupie tej występują dwa rodzaje oczu: kubkowe oraz pęcherzykowe.

Bardziej prymitywne są oczy kubkowe występujące u łodzików, będące wpukleniami naskórka głowy. Łodziki nie mają soczewki. W zależności od natężenia światła ich niewielkie (od 1 do 2 mm) źrenice potrafią się zwężać i rozszerzać.

U głowonogów płaszczoobrosłych (inaczej dwuskrzelnych) obecne są natomiast oczy w formie zamkniętych pęcherzyków, składające się z soczewki rzucającej obraz na siatkówkę. Gałkę oczną otacza wtórna rogówka.

Oko głowonoga jest narządem analogicznymnarządy analogicznenarządem analogicznym do narządu wzroku kręgowca, co oznacza, że pełnią one podobną funkcję, ale różnią się pochodzeniem. Oko pęcherzykowe głowonoga powstaje z wpukleń (inwaginacji) naskórka głowy, a oko kręgowców jest uwypukleniem śródmózgowia.

AkomodacjaakomodacjaAkomodacja zachodzi w oku głowonoga przez przybliżanie i oddalanie soczewki względem siatkówki, a nie przez zmianę kształtu soczewki jak u wielu kręgowców. Głowonogi widzą kolory, ale istnieją też gatunki nierozróżniające barw.

Zmysł dotyku u głowonogów również jest bardzo dobrze rozwinięty. Ramiona nie zderzają się ze sobą, ponieważ receptory dotyku rozpoznają naskórek osobnika, co chroni przed zaczepianiem się o siebie.

W ramionach płaszczoobrosłych znajdują się specjalne receptory napięcia, dzięki którym zwierzę rejestruje, czy ramiona są wyciągnięte czy nie. Informacje dostarczane z tych receptorów nie wystarczają jednak mózgowi głowonogów, by ustalić położenie całego ciała bądź ramion. Ośmiornica nie tworzy także mózgowej reprezentacji kształtu przedmiotu, który trzyma. Potrafi wykryć odmienne tekstury, jednak nie posiada umiejętności integracji tych informacji, by utworzyć większy obraz.

Głowonogi mają narząd umożliwiający im odczuwanie smaku – narząd podtarkowy. Znajduje się on przy dolnej szczęce. Przyssawki umieszczone na ramionach zawierają chemoreceptory, które umożliwiają np. ośmiornicy rozpoznawanie smaku.

Zapachy są rozpoznawane dzięki brodawkom odbierającym wrażenia węchowe, umieszczonym w pobliżu oczu głowonogów.

Głowonogi należą do zwierząt rozdzielnopłciowych. Zapłodnienie wewnętrzne odbywa się w jamie płaszcza. Przechodzą rozwój prosty.

Samce giną kilka tygodni po zapłodnieniu, a samice zaraz po wykluciu się młodych z jaj, których strzegą. W związku z tym rodzice nie przekazują potomstwu umiejętności nabytych w ciągu ich życia. Głowonogi żyją zazwyczaj od 2 do 5 lat.

R1bUW2brsNK6M

Zdjęcie przedstawia sznury zapłodnionych jaj ośmiornicy. Są one podwieszone pod występem skalnym. Sznury pełne są jaj ułożonych podłużnymi gronami. Mają biały kolor. W tle widoczne jest oko ośmiornicy

Głowonogi mają doskonały i najbardziej scentralizowany układ nerwowy wśród mięczaków. Wyróżnia się mózg, na który składają się złączone pary zwojów. Mózg chroniony jest puszką mózgową zbudowaną z tkanki chrzęstnej.

Ramiona głowonogów także są bardzo dobrze unerwione – dwie trzecie neuronów ośmiornicy znajduje się w zwojach nerwowych jej ramion. Dzięki temu zwierzęta te są bardzo sprawne ruchowo.

Dobrze rozwinięty układ nerwowy umożliwia głowonogom złożoność form zachowania. Te mięczaki analizują, rozumieją, kojarzą, uczą się i zapamiętują. Potrafią także komunikować się ze sobą.

R1G3KnOk7owqA

Zdjęcie przedstawia ośmiorniczkę, która znajduje się wewnątrz muszli małża. Ośmiornica ma schowane nogi oraz głowę w muszli.

RZlQD0Xx7M04A

Zdjęcie przedstawia ośmiorniczkę, która znajduje się wewnątrz muszli małża. Ośmiornica ma schowane nogi oraz głowę w muszli.

R1SefPviQrFuG

Zdjęcie przedstawia ośmiorniczkę, która próbuje odkręcić nakrętkę słoika.

RxUCinWmWSeQf

Zdjęcie przedstawia ośmiorniczkę, która schowała się w puszcze leżącej na dnie zbiornika.

Prowadzono eksperymenty zachowania się ośmiornic w labiryntach. Wyniki tych badań wskazywać mogą na obecność u tych zwierząt pamięci: zarówno krótkotrwałej, jak i długotrwałej.

W innych eksperymentach laboratoryjnych próbowano wytrenować ośmiornice w rozróżnianiu kształtów i wzorów. Wyniki badań wskazują, że ośmiornice potrafią uczyć się przez obserwowanie, choć nie wszystkie wyniki udało się powtórzyć w kolejnych badaniach. Obserwacje ośmiornic podczas zabawy wskazują na umiejętność powtarzania ruchów, takich jak np. upuszczanie kręcącej się butelki czy zabawki w swych akwariach i łapanie ich. Ośmiornice żyjące w niewoli potrafią wychodzić z akwariów i wchodzić do innych w poszukiwaniu pożywienia, a ośmiornice żyjące w naturze mogą nawet wchodzić na łodzie rybackie i do ładowni, by zjadać złowione kraby.

W skórze głowonogów znajdują liczne komórki barwnikowe – chromatoforychromatofory (komórki chromatoforowe)chromatofory zawierające całą gamę barwników: od jasnych, jaskrawych (czerwonych, żółtych czy pomarańczowych) po ciemne (brązowe i czarne). W skórze głowonogów obecne są także irydocytyirydocytyirydocyty. Zdolność zmiany koloru, a zarazem widzenia barwnego (u niektórych gatunków) pozwala na wykorzystywanie ubarwienia nie tylko jako kamuflażu, ale również do ostrzegania, wzajemnego porozumiewania się czy też w celu przywabienia partnera w okresie godowym.

Rw0viZPi63gub

Zdjęcie przedstawia ośmiorniczkę, na powierzchni której ciała znajdują się odblaskowe, niebieskie okręgi.

Słownik