Filozofia a prawo

Temat, który jest przedmiotem niniejszego materiału zalicza się do filozofii prawa. Jest to nauka filozoficzna, która zajmuje się refleksją na temat prawa. Będzie to oczywiście refleksja, która nie dotyczy konkretnych paragrafów, lecz spraw ogólnych, podstawowych założeń prawa.

Wśród pytań, które filozof może zadać jest pytanie o istotę prawa – czyli to czym prawo tak naprawdę jest, jaka jest jego natura. Mogą tu być co najmniej dwie różne odpowiedzi. Jedni powiedzą, że prawo to tylko zbiór norm, zatem przepisy, kodeksy, regulacje. Skoro tak, to analizując prawo należy przyglądać się tylko poszczególnym ustaleniom. Inni jednak stwierdzą, że prawo to fakt społeczny. Hegel, niemiecki filozof, twierdził przykładowo, że prawo to wytwór ducha obiektywnegoDuch obiektywny i subiektywnyducha obiektywnego – czyli zjawisko społeczne, istniejące niezależnie od subiektywnościDuch obiektywny i subiektywnysubiektywności. Konsekwencją takiego ujmowania prawa jest to, że można je analizować, tak jak inne zjawiska społeczne – porównywać jeden system z innymi i obserwować jego historię. Przykładowo: aż do XIX wieku prawo sankcjonowało instytucję niewolnictwa. Z jednej strony ktoś mógłby powiedzieć, że to tylko kwestia odpowiednich zapisów w konstytucjikonstytucjakonstytucji, z drugiej strony, instytucja niewolnictwa nie istniała od zawsze: z pewnym przyczyn powstała, zmieniała się, by potem zaniknąć.

R1WIPiyq3ZT6B1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Jest on lekko łysiejący, szpakowaty. Jego włosy są zaczesane na twarz. Jego twarz jest pociągła. Widać na niej liczne zmarszczki i opuchliznę pod oczami. Mężczyzna ubrany jest w futro z kołnierzem. Ma surdut i koszulę ze stójką. Pod szyją ma zawiązaną apaszkę.

Innym filozoficznym pytaniem, jest pytanie o faktyczny wymiar prawa. Chodzi tu o to kto, dlaczego i jak tworzy prawo. Czy prawo jest rezultatem władzy politycznej czy też wynikiem ewolucji społeczeństw. Dobrym przykładem jest tu kwestia konstytucji, poruszana w dalszej części materiału. Pytanie o faktyczny wymiar prawa, to również pytanie o to, czy prawo jest skuteczne: czy działa, czy jest uznawane przez społeczeństwo. To ostatnie jest związane z kwestią legitymizacjilegitymizacjalegitymizacji prawa czyli podstawy, na mocy której prawo obowiązuje. Tu wracamy do pytania ze wstępu do niniejszej lekcji – jak to się dzieje, że niektóre prawa są przestrzegane, a inne nie. Spośród stanowisk, które warto wymienić jest to, które mówi o prawie naturalnymprawo naturalne (prawo natury)prawie naturalnym. W tym podejściu prawo nie jest dziełem człowieka, lecz jest tworem powstałym w wyniku refleksji moralnej lub religijnej. Zazwyczaj uważa się to, że prawo zostało ludziom przekazane, a poprzez to, że ma transcendenty charakter, jesteśmy zobowiązani do jego przestrzegania. Konsekwencją tego jest to, że prawa nie tworzymy, ale je odkrywamy. Jest to bowiem obiektywny fakt, podobnie jak prawa fizyki.

Inne podejście, nazywane pozytywizmem prawnicznympozytywizm prawniczypozytywizmem prawnicznym, mówi, że prawo to tylko i wyłącznie reguły i nie ma żadnego związku z moralnością. W tej perspektywie prawo reguluje stosunki międzyludzkie, ale nie mówi o tym, czy coś jest dobre czy złe. Prawo nie zajmuje się oceną moralną czynów, jest wobec tej strefy obojętne. Możemy zatem oceniać zdradę jako zachowanie godne potępienia – jeżeli jednak nie łamie ono żadnych przepisów, to dla wymiaru sprawiedliwości jest ono obojętne.

Umowa społeczna

Koncepcja umowy społecznej, to próba wyjaśnienia genezy państwa. Uznaje się tutaj, że pojawienie się państw nie było przypadkiem. Był to akt racjonalny. Ludzie żyjący w pierwotnych wspólnotach zdecydowali, że dla własnego dobra porzucą pełną wolność i powołają państwo – które będzie dbać o ich potrzeby. Konsekwencją tej teorii jest również przekonanie, że człowiek nie powinien żyć poza państwem, gdyż wówczas pozbawiony ochrony prawnej, wystawia się na niebezpieczeństwa.

Najważniejsi teoretycy umowy społecznej to Tomasz Hobbes czy John Locke. Hobbes twierdził, że w stanie natury ludzie działali tylko w oparciu o egoistyczne pobudki. W tym stanie panowała wojna wszystkich ze wszystkimi. Powołanie umowy społecznej było więc podyktowane strachem przed samounicestwieniem.

Alternatywnym wyjaśnieniem pochodzenia państw jest nauka Tomasza z Akwinu, że państwo jest emanacją boskiego porządku. Inni zaś, jak Robert Nozick, twierdzą, że nie było żadnej umowy - państwa powstały na drodze spontanicznej ewolucji.

Indeks górny Więcej na ten temat dowiesz się z materiału Umowa społeczna. Indeks górny koniec^{Więcej na ten temat dowiesz się z materiału Umowa społeczna.}

Państwo prawa

Teoria umowy społecznej zakłada, że państwo zostało powołane w akcie racjonalnym. Narzędziem, które gwarantuje trwałość państwa jest prawo. Ideą, która łączy te dwie sprawy, jest idea państwa prawapaństwo prawa (państwo prawne)państwa prawa. Jest to idea o tyle ważna, że znajduje się w pierwszych artykułach konstytucji różnych państw. Artykuł 2 polskiej konstytucji mówi:

Podobne treści odnajdziemy w konstytucji czeskiej:

Zasada państwa prawa (czy też państwa prawnego) polega na tym, że przepisy prawa mają nadrzędną władzę, która określa warunki działania zarówno rządzących, jak i obywateli. W przypadku rządzących prawo definiuje ich kompetencje czyli uprawnienia do prowadzenia takich lub innych działań. W przypadku obywateli określa ich prawa, wolności i obowiązki.

Jakie to ma praktyczne znaczenie? Takie, że władze państwowe (takie jak rząd czy prezydent) mogą działać tylko i wyłącznie w ramach istniejącego prawa. Każde ich działanie musi być uzasadnione, musi odwoływać się do konkretnych aktów prawnych. Nazywane jest to zasadą legalizmu. W przypadku obywateli oznacza to, że mają oni gwarancje poszanowania swobód. Mają też pewne ograniczenia, czyli obowiązki (np. obowiązek płacenia podatków), który musi wynikać z konkretnych zapisów prawnych. Innymi słowy obywatele mogą czynić wszystko, czego prawo nie zakazuje.

Jakie jest przeciwieństwo idei państwa prawa? Są to rządy absolutystyczneabsolutyzmrządy absolutystyczne – takie, w których władca postępuje arbitralnie, tylko i wyłącznie zgodnie ze swoją wolą, ignorując zarówno istniejące prawa, jak i wolności obywateli – sprowadzonych właściwie do roli poddanych zdanych na łaskę i niełaskę władcy. Historycznym przykładem takich rządów były monarchie absolutne, takie jak królestwo Prus za panowania Fryderyka II Wielkiego. Właśnie w opozycji do takiego sposobu sprawowania władzy narodziła się idea Rechtssataat (z niem. Państwo prawa), którego największymi teoretykami byli Immanuel Kant czy Wilhelm von Humboldt.

Państwo prawa charakteryzuje się kilkoma cechami, które obecnie uznaje się za standardy nowoczesnych demokracji liberalnych. Jedną z nich jest zasada trójpodziału władzy, której orędownikiem był Monteskiusz czy wspomniany wcześniej John Locke. Zasada ta mówi, że w dobrze rządzonym państwie powinny istnieć 3 niezależne władze: ustawodawcza (np. Parlament), wykonawcza (np. Rząd) oraz sądownicza (czyli wymiar sprawiedliwości). Szczególnie istotne, dla idei państwa prawnego jest to, by władza sądownicza była niezależna od pozostałych władz, a sędziowie byli niezawiśli. Rolą wymiaru sprawiedliwości jest bowiem rzetelna ocena, czy prawo faktycznie jest przestrzegane i władza ta musi być wolna od wszelkich nacisków.

Indeks górny Więcej na temat trójpodziału władz znajdziesz w materiale Liberalna Koncepcja państwa. Indeks górny koniec^{Więcej na temat trójpodziału władz znajdziesz w materiale Liberalna Koncepcja państwa.}

Państwo prawa oznacza również, że każdy ma prawo do sądu. Nie można bowiem nikogo bez wyroku i bez uzasadnienia skazać na więzienie czyli karę ograniczenia wolności. Wolność – zgodnie z liberalną koncepcją państwa – może być ograniczona tylko w szczególnych okolicznościach. Te okoliczności muszą być zdefiniowane przez prawo a każdy obywatel ma prawo do sprawiedliwego procesu.

Można zatem powiedzieć, że państwo, które opiera się na zasadzie państwa prawa, które gwarantuje prawa i wolności obywatelskie oraz sprawia, że prawo jest przestrzegane, jest państwem praworządnympraworządnośćpraworządnym.

Bardzo istotnym elementem państwa prawnego jest konstytucja. Ma ona charakter nadrzędny wobec wszelkich innych aktów prawny, co oznacza, że wszystkie przepisy szczegółowe muszą być zgodne z jej zasadami.

Po co komu konstytucja?

Konstytucja, czyli inaczej ustawa zasadnicza, to najwyższy akt normatywny w danym państwie. Dokument ten posiada najwyższą moc prawną. Jak już wspomniano, przyjmuje się, że nowoczesne państwo, które chce być zgodne z ideą demokracji liberalnejDemokracja liberalnademokracji liberalnej, musi posiadać tego rodzaju akt prawny. Oczywiście nie wszystkie państwa mają dokument, który pełni taką właśnie nazwę – pełni jednak dokładnie taką rolę. Co ciekawe, Wielka Brytania nie posiada jednego dokumentu, który można by nazwać mianem ustawy zasadniczej. Posiada za to rozproszone normy i zasady dotyczące wykonywania władzy, które pełnią taką funkcję.

Konstytucje poszczególnych krajów różnią się od siebie, lecz na ogół określają następujące sprawy fundamentalne dla funkcjonowania państwa:

• kompetencje i ograniczenia jakim podlegają władze państwowe

• określenie zasadniczych elementów ustroju politycznego

• podstawy funkcjonowania gospodarki

• sposób organizacji administracji rządowej i samorządowej

• sposób powoływania poszczególnych organów

• prawa, wolności i obowiązki obywatela

Przyjrzyj się kolejnym działom Konstytucji Rzeczpospolitej Polski. Ich nazwy opisują zakres spraw, które reguluje ustawa zasadnicza.

Słowniczek