Uwarunkowania społeczne i administracyjne

Rw7mUsRnovhkc1
Flaga RPA
Źródło: Frederick Brownell, domena publiczna.

Republika Południowej Afryki liczy ponad 58,5 mln mieszkańców wielu kultur, ras i języków. Ludność czarnoskóra stanowi zdecydowaną większość tej społeczności. W RPA obowiązuje 11 języków urzędowych, m.in. zulu i angielski.

Administracyjnie państwo jest złożone z dziewięciu prowincji:

  • Prowincji Przylądkowej Wschodniej;

  • Wolnego Państwa;

  • Gautengu;

  • Mpumalangi;

  • Prowincji Przylądkowej Północnej;

  • Limpopo;

  • Prowincji Północno‑Zachodniej;

  • Prowincji Przylądkowej Zachodniej.

RPA jest jednym z najzamożniejszych krajów Afryki, ale ma też swoje problemy związane m.in. z wielkimi różnicami majątkowymi między jego mieszkańcami, dużą liczbą chorych na AIDS i zaszłościami wynikającymi z długotrwałego apartheiduapartheidapartheidu.

Zasady ustrojowe

Republika Południowej Afryki jest bardzo specyficznym państwem. Świadczy o tym choćby fakt, że jej konstytucja nie określa stolicy państwa, a najwyższe organy mają swoje siedziby w kilku miastach:

RJnfqotb86iwg1
Mapa myśli. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: siedziby najwyższych[br] organów RPA
    • Elementy należące do kategorii siedziby najwyższych[br] organów RPA
    • Nazwa kategorii: prezydent i rząd
      • Elementy należące do kategorii prezydent i rząd
      • Nazwa kategorii: Pretoria{value=35}
      • Koniec elementów należących do kategorii prezydent i rząd
    • Nazwa kategorii: parlament
      • Elementy należące do kategorii parlament
      • Nazwa kategorii: Kapsztad{value=35}
      • Koniec elementów należących do kategorii parlament
    • Nazwa kategorii: Trybunał Konstytucyjny
      • Elementy należące do kategorii Trybunał Konstytucyjny
      • Nazwa kategorii: Johannesburg{value=35}
      • Koniec elementów należących do kategorii Trybunał Konstytucyjny
    • Nazwa kategorii: Wyższy Sąd Apelacyjny
      • Elementy należące do kategorii Wyższy Sąd Apelacyjny
      • Nazwa kategorii: Bloemfontein{value=35}
      • Koniec elementów należących do kategorii Wyższy Sąd Apelacyjny
      Koniec elementów należących do kategorii siedziby najwyższych[br]organów RPA
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RdgBv8M8JEQFZ
Centrum biznesowe Johannesburga. Zastanów się nad zaletami i wadami umiejscowienia najważniejszych instytucji państwowych RPA w różnych miastach.
Źródło: Evan Bench, licencja: CC BY 2.0.

Konstytucja

W RPA obowiązuje konstytucja z 1996 r. Opiera się ona na następujących zasadach:

  • demokracji;

  • pluralizmu politycznego;

  • nadrzędności konstytucji;

  • rządów prawa;

  • federalizmu;

  • współdziałania władz ogólnokrajowych, władz prowincji i władz lokalnych oraz współdziałania władz na każdym z tych szczebli;

  • odpowiedzialności władzy wykonawczej przed parlamentem.

Zgodnie z konstytucją RPA jest republiką demokratyczną.

Ustrój RPA zgodnie z konstytucją gwarantuje zasadę powszechności praw wyborczych, wolność tworzenia i działania partii politycznych; uznaje wartość wielopartyjnego systemu rządowego, który jest oparty na wolnych wyborach.

Konstytucja RPA promuje zasadę nadrzędności konstytucji. Ustanawia też gwarancje tej nadrzędności w postaci systemu kontroli konstytucyjności ustaw oraz innych aktów prawnych. RPA jest państwem o charakterze federalnym, złożonym z prowincji. Prowincje te mają szeroki zakres kompetencji prawodawczych i w zakresie wykonywania prawa, a także prawo do współudziału w sprawowaniu władzy na szczeblu centralnym. Mają one też swoje konstytucje.

Konstytucja RPA rozróżnia trzy sfery władzy:

RotUnY2YeLsej
Mapa myśli. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: sfery władzy RPA
    • Elementy należące do kategorii sfery władzy RPA
    • Nazwa kategorii: ogólnokrajowa
    • Nazwa kategorii: prowincjonalna
    • Nazwa kategorii: lokalna
    • Koniec elementów należących do kategorii sfery władzy RPA
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Kładzie też nacisk na współdziałanie władz, które ma charakter obligatoryjny.

Władza wykonawcza odpowiada przed Zgromadzeniem Narodowym, a na jej czele stoi prezydent. Jest on szefem gabinetu i kieruje jego pracami. Jednocześnie prezydent nie może z własnej inicjatywy rozwiązać Zgromadzenia Narodowego. Może to natomiast nastąpić na podstawie uchwały własnej Zgromadzenia Narodowego albo w sytuacji, gdy nie wybierze ono prezydenta w określonym terminie.

Konstytucja RPA przewiduje zakaz dyskryminacji m.in. ze względu na: płeć biologiczną, płeć kulturową, ciążę, stan cywilny, pochodzenie etniczne lub społeczne, kolor skóry, orientację seksualną, wiek, inwalidztwo, wyznanie, sumienie, przekonania, kulturę, język, urodzenie czy rasę.

Władza ustawodawcza

Parlament Republiki Południowej Afryki jest dwuizbowy. W jego skład wchodzą:

Ro7D22kGZGrYy
Zgromadzenie Narodowe Zgromadzenie Narodowe reprezentuje cały naród, a jego kadencja trwa 5 lat. Liczy nie mniej niż 350 i nie więcej niż 400 członków. Zgromadzenie Narodowe jest wybierane w wyborach powszechnych i proporcjonalnych. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 18 lat. Zgromadzenie Narodowe może zostać rozwiązane po przyjęciu uchwały o rozwiązaniu albo jeżeli urząd prezydenta nie jest zajęty, a Zgromadzenie Narodowe nie wybrało nowego prezydenta w ciągu 30 dni od dnia opróżnienia urzędu. Akty prawne Zgromadzenia Narodowego przyjmowane są większością głosów przy quorum jednej trzeciej członków izby, ale w przypadku procedowania projektów ustaw wymagana jest obecność większości członków izby., Krajowa Rada Prowincji Krajowa Rada Prowincji reprezentuje prowincje. Zapewnia ich udział w sprawowaniu władzy na szczeblu ogólnokrajowym. Krajowa Rada Prowincji jest złożona z 9 delegacji – po jednej z każdej prowincji (każda delegacja liczy 10 osób). Krajowa Rada Prowincji głosuje na dwa sposoby. Każda prowincja ma jeden głos, który w jej imieniu oddaje przewodniczący delegacji. Z kolei przy rozpatrywaniu ustaw, które nie dotyczą prowincji, każdy delegat oddaje jeden głos.

Zgodnie z konstytucją obowiązuje zasada autonomii parlamentu. Obie izby parlamentu mają swoje odrębne regulaminy i dużą swobodę działania.

RJeMpjPXJUUzp
Mapa administracyjna RPA. Rozważ znaczenie istnienia konstytucji poszczególnych prowincji RPA.
Źródło: Adrian Frith, licencja: CC BY-SA 3.0.

Władza wykonawcza

RoRbk5vwefuAY1
Cyril Ramaphosa, prezydent RPA od 2018 r. Oceń pozycję prezydenta w systemie władzy RPA.
Źródło: ITU Pictures , licencja: CC BY 2.0.

Prezydent RPA jest wybierany przez Zgromadzenie Narodowe spośród członków Zgromadzenia Narodowego. Kadencja prezydenta zaczyna się w momencie objęcia urzędu i kończy się z jego opróżnieniem albo z objęciem urzędu przez następnego prezydenta. Prezydent może sprawować swój urząd najwyżej przez dwie kadencje i pełni on bardzo ważną rolę w systemie prawnym RPA. Jest głową państwaszefem władzy wykonawczej, a ponadto przygotowuje projekty ustaw i podpisuje ustawy. Ma prawo weta – jest uprawniony do zwrócenia projektu ustawy Zgromadzeniu Narodowemu w celu ponownego rozpatrzenia pod kątem zgodności z konstytucją. Może zwoływać Zgromadzenie Narodowe, Krajową Radę Prowincji albo cały parlament (obie izby) na posiedzenia nadzwyczajne w szczególnych sprawach.  Prezydent ma decydujący głos w kwestii składu rządu. Powołuje i odwołuje wiceprezydenta oraz ministrów i wiceministrów. Razem z wiceprezydentem oraz ministrami tworzy gabinet. Prezydent jest szefem gabinetu. Przewodniczy jego posiedzeniom i określa zakres kompetencji członków rządu. Do jego kompetencji należy też obsadzanie stanowisk sędziowskich, stosowanie prawa łaski, nadawanie odznaczeń. Jest dowódcą sił zbrojnych. Prezydent odpowiada przed parlamentem. W przypadku wyrażenia przez Zgromadzenie Narodowe wotum nieufności prezydentowi, prezydent oraz pozostali członkowie gabinetu składają urząd. Zgromadzenie Narodowe może też w drodze uchwały podjętej głosami przynajmniej dwóch trzecich swoich członków złożyć prezydenta z urzędu z powodu poważnego naruszenia konstytucji lub prawa, istotnego uchybienia lub niemożności sprawowania urzędu.

Władza sądownicza

Zgodnie z konstytucją RPA sprawowanie władzy sądowniczej jest powierzone sądom. Są one niezawisłe i podlegają wyłącznie konstytucji oraz prawu. Wszystkie organy państwowe są zobligowane wspomagać i chronić sądy.

Na system sądownictwa RPA składają się:

RGsThHRjDfCD81
Mapa myśli. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: system sądownictwa RPA
    • Elementy należące do kategorii system sądownictwa RPA
    • Nazwa kategorii: Trybunał Konstytucyjny{value=40}
    • Nazwa kategorii: Najwyższy Sąd Apelacyjny{value=40}
    • Nazwa kategorii: sądy wyższe{value=40}
    • Nazwa kategorii: sądy rejonowe{value=40}
    • Nazwa kategorii: inne sądy (o statusie [br]równym sądom wyższym, [br]np. Sąd do spraw [br]Roszczeń Gruntowych){value=40}
    • Koniec elementów należących do kategorii system sądownictwa RPA
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Obowiązuje domniemanie kompetencji sądów wyższych. Rozpoznają one wszelkie sprawy, które nie zostały powierzone innym sądom w drodze ustawy parlamentu. W praktyce sądami właściwymi w pierwszej instancji są najczęściej sądy rejonowe.

Cechą charakterystyczną systemu sądownictwa w RPA jest dualizm na jego najwyższych szczeblach. Oprócz Trybunału Konstytucyjnego, orzekającego w sporach dotyczących stosowania konstytucji, funkcjonuje Wyższy Sąd Apelacyjny jako najwyższa instancja w innych sprawach.

Sędziowie są powoływani przez prezydenta na wniosek Komisji Służby Sądowniczej, który jest wiążący.

R7QnvDGCqgdmy
Siedziba Trybunału Konstytucyjnego w Johannesburgu. Podaj zasadność rozwiązania polegającego na obsadzaniu stanowisk sędziowskich przez prezydenta RPA.
Źródło: Mihi tr, licencja: CC BY 4.0.

Instytucje wspierające demokrację

Konstytucja RPA wskazuje też instytucje wpierające demokrację.

Należą do nich:

  • Rzecznik Obywateli (pełni rolę ombudsmanaombudsmanombudsmana; ma prawo sprawdzania działań administracji publicznej);

  • Południowoafrykańska Komisja Praw Człowieka;

  • Komisja do spraw Wspierania i Ochrony Praw Wspólnot Kulturowych, Religijnych i Językowych;

  • Komisja do spraw Równości Płci;

  • Komisja Wyborcza;

  • Główny Rewident.

Południowoafrykańska Komisja Praw Człowieka, Komisja do spraw Wspierania i Ochrony Praw Wspólnot Kulturowych, Religijnych i Językowych oraz Komisja do spraw Równości Płci mają za zadanie edukację społeczeństwa w zakresie jego praw. Komisja Wyborcza zajmuje się przeprowadzaniem wyborów do ciał prawodawczych na szczeblu ogólnokrajowym, prowincjonalnym i gminnym, a także ogłaszaniem ich wyników. Główny Rewident to organ kontroli państwowej, powołany do badania finansów publicznych.

Wszystkie organy wspierające demokrację odpowiadają przed Zgromadzeniem Narodowym. Są też niezależne od innych organów państwowych.

R14yIq6VfGFJ1
Wskaż, jakie znaczenie ma prowadzenie edukacji społeczeństwa RPA w zakresie jego praw za pośrednictwem instytucji państwowych.
Źródło: domena publiczna.

Słownik

apartheid
apartheid

ideologia o charakterze totalitarnym głosząca konieczność osobnego rozwoju społeczności różnych ras, a także oparty na niej system polityczny panujący w Republice Południowej Afryki do połowy lat 90. XX w., którego podstawą była segregacja rasowa oraz przekonanie o wyższości rasy białej; w 1968 r. uznany przez ONZ za zbrodnię przeciwko ludzkości

ombudsman
ombudsman

samodzielny, centralny organ państwowy, zajmujący się przede wszystkim ochroną praw jednostki, powiązany bezpośrednio z parlamentem i z reguły wybierany przez parlament

quorum
quorum

liczba członków jakiegoś zgromadzenia niezbędna do prowadzenia obrad, prawomocności wyborów lub uchwał