Postrzeganie Platona i platonizmu w antyku

R1bKa1kGyRs8W1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Ma niewielki nos i wysokie czoło. Na jego twarzy widać bruzdy od nosa po usta. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są proste, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Przegląd krytyk i opinii, z  jakimi spotkał się Platon i jego spuścizna, powinniśmy dla porządku rozpocząć od samego imienia filozofa. Prawda jest bowiem taka, że jego pełne imię brzmiało: „Aristokles syn Aristona z Aten”. Pochodził z szanowanej arystokratycznej rodziny, pisał dramaty, był przyuczany do działalności politycznej i  przygotowywał się do olimpiady. To właśnie atletyczna postawa i szerokie barki sprawiły, że rodzina i znajomi nadali mu przydomek „Platho” (gr. Πpiλlambdaάτtauωomegaνnu), co oznaczało „Szeroki”. Późniejsi prześmiewcy naigrywali się zaś, że ten pseudonim wynikał z faktu posiadania przez myśliciela szerokiego czoła.

Dwie inne anegdoty równie dobrze ukazują, w jaki sposób był on postrzegany w  czasach sobie współczesnych. Jedna z nich mówi, że pewnej nocy Sokratesowi przyśnił się śliczny łabędź, którego głaskał na swoich kolanach. Ten jednak niespodziewanie urósł i z przepięknym śpiewem wzbił się do lotu. Następnego dnia przedstawiono mu młodego Platona, który bez reszty rozkochał się w filozofii i  postanowił poświęcić jej całe życie.

Według innego podania, gdy Platon był chłopcem, w letni dzień uciął sobie drzemkę w szczerym polu, a pszczoły pokryły mu usta miodem, co miało być zapowiedzią pięknych dialogów, które napisze w przyszłości.

Aby stworzyć własny system filozoficzny, nauki Sokratesa nie okazały się wystarczające, dlatego Platon studiował i interpretował poglądy innych myślicieli i  nurtów filozoficznych.

Ówczesna plotka głosiła, że za astronomiczną sumę stu złotych min kupił od pitagorejczyka Filolaosa spisane tezy pitagorejskie, które stanowiły tajemną wiedzę ruchu, niedostępną dotąd dla osób postronnych. Elementy pitagoreizmu (wraz z  teorią niematerialnych liczb i koncepcją duszy, którą związał z pojęciem  anamnezy) włączył do swej teorii idei, przez co stały się one powszechnie znane. Jak się zdaje, nie wzbudziło to oburzenia pitagorejczyków, wśród których miał wielu przyjaciół i którzy okazywali mu szacunek. Platon, ogólnie rzecz ujmując, był osobą szanowaną, której dorobek budził powszechny podziw. Dotyczy to zarówno jego uczniów w AkademiiAkademiaAkademii, jak i zwykłych obywateli Aten.

Nie oznacza to jednak, że nie spotykał się z krytyką. Największą i merytorycznie rzetelną zaprezentował sam Arystoteles, który okazał się jego najwybitniejszym uczniem. Postawę ucznia najlepiej wyraża łacińska sentencja: Amicus Plato sed magis amicitia Veritas, czyli  (przyjacielem Platon, lecz większą przyjaciółką – prawda).

Rx7rl9ihocrQO1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest okrągła. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy. Jest ubrany w togę.

Arystoteles doszedł bowiem do wniosku, że filozofia jego wielkiego nauczyciela, aby poprawnie oddawać opis rzeczywistości, wymaga zweryfikowania i doprecyzowania w wielu punktach. Zaowocowało to skonstruowaniem zupełnie oryginalnego systemu filozoficznego i otwarciem LikejonuLikejon Likejonu, jednak nie ulega wątpliwości, że Arystoteles zawsze wyrażał się o Platonie z szacunkiem, zaś wychowanie tak zdolnego ucznia tylko przydaje myślicielowi splendoru.

Również jako wyraz sławy i szacunku powinniśmy odbierać fakt, że komediopisarze nie przepuszczali okazji, aby naigrywać się w  w swych sztukach z filozofa. Kpina jest wszak najszczerszą formą pochlebstwa. Fakt, że autorzy takich sztuk, jak Radosny (Teopompos), Tezeusz (Anaksandrides), Meropid (Aleksis) czy Fałszywy podrzutek (Kratinos) raczej nie zgłębiali filozofii Platona, nie ma tu najmniejszego znaczenia.

Na poważnie należało za to brać krytyków, którzy łączyli w swej krytyce merytoryczność Arystotelesa i zjadliwość mniej lub bardziej oczytanych komediopisarzy.

Wzorem jest tu oczywiście Diogenes z Synopy, wielki przedstawiciel cynizmu, który niemiłosiernie wręcz wyśmiewał filozofa. Mówi się, że po tym, gdy Platon zdefiniował człowieka jako „żywą istotę dwunożną, nieopierzoną” (co jak na antyk stanowiło definicję błyskotliwą), cynik miał przerwać mu wykład w Akademii i rzucić na mównicę oskubanego kurczaka. Całą sytuację skwitował zaś słowami: „Oto człowiek Platona”.

RssHsUZ6gyTWX

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Przy narożniku budynku leży przewrócona, ogromna beczka. Siedzi w niej dojrzały mężczyzna. Jest ubrany jedynie w przepaskę, noszoną na biodrach. Mężczyzna trzyma w ręce niewielką latarnię. Obok beczki znajdują się cztery psy. Trzy z nich siedzą po lewej stronie beczki, jeden leży po prawej stronie. Psy przyglądają się mężczyźnie.

Innym razem Diogenes miał wyśmiać całą teorię idei, stwierdzając, że widzi stół i  kielich, ale „stołowatości” i „kielichowatości” (a więc idei stołu i kielicha) nijak nie widzi. Platon udowodnił wtedy, nie pierwszy raz zresztą, że jest kimś, kogo dziś nazywa się mistrzem ciętej riposty. Odparł bowiem: Bo masz oczy, którymi widzi się stół i kielich, ale nie masz rozumu, którym widzi się stołowatość i kielichowatość.

Prawdziwą skarbnicę takich anegdotek i odniesień stanowią do dziś Żywoty i poglądy słynnych filozofów Diogenesa Laertiosa, który również traktuje Platona jako jednego z największych filozofów, jacy istnieli.

Recepcja Platona i platonizmu na przestrzeni wieków

W czasach bezpośrednio poprzedzających średniowiecze i u jego zarania stosunek do Platona był tożsamy ze stosunkiem do ogólnie rozumianej filozofii starożytnej. Wynikało to z faktu, że myśl filozoficzna okresu antyku była mocno przeniknięta duchem neoplatonizmu, a więc nurtu, który łączył namysł platoński z namysłem religijnym, przekształcając główne zagadnienia platonizmu w  w teorie dotyczące Absolutu, świata i duszy ludzkiej.

R9noPiFGfw4lt1

Rycina przedstawia starego mężczyznę. Na jego twarzy widoczne są liczne zmarszczki. Nos mężczyzny jest duży. Oczy głęboko osadzone. Mężczyzna ma długie wąsy i brodę. Jest ubrany w długą szatę. Mężczyzna ma okrytą materiałem głowę. Przesłania ona jego czoło i częściowo policzki. Mężczyzna siedzi przy stole. W prawej ręce, opartej o stół trzyma zwój papieru.

Ten ambiwalentny stosunek do greckiego filozofa widać dość mocno w zestawieniu myśli OrygenesaOrygenesOrygenesa i TertulianaTertulianTertuliana. Pierwszy z nich uważał, że w rozważaniach natury teologicznej należy sięgać do myśli greckiej, gdyż z jednej strony jej osiągnięcia pomagają tłumaczyć kwestie ostateczne, zaś z drugiej Bóg musiał jakoś przygotować ludzkość na prawdy chrystusowe, dlatego najpierw zaistnieć musiała grecka filozofia, z Platonem na czele. Drugi z kolei traktował Greków jako pogan i deprecjonował ich osiągnięcia jako dorobek innowierców, który dla zdrowo myślącego chrześcijanina musi być szkodliwy.

Myśliciele arabscy z kolei określali Platona mianem „boskiego filozofa”. Dla osób takich, jak Al‑KindiAl‑KindiAl‑Kindi, Al‑FarabiAl‑FarabiAl‑Farabi czy AwicennaAwicennaAwicenna uchodził za „imama filozofów”, a więc za męża nieomylnego, wręcz boskiego. Chociaż znany był głównie z neoplatońskich interpretacji, jego koncepcja posłużyła do głębokiej, filozoficznej interpretacji Koranu.

Również w europejskim renesansie Platon wraz ze swoją koncepcją znalazł gorących zwolenników i fascynatów, by wspomnieć chociażby założoną w 1462 roku Akademię FlorenckąAkademia FlorenckaAkademię Florencką. Jej przedstawicielami byli światli myśliciele okresu, do których zaliczamy takie znakomitości, jak Giovanni Pico della MirandolaGiovanni MirandolaGiovanni Pico della Mirandola, Cristoforo LandinoCristoforo LandinoCristoforo Landino czy Angelo PolizianoAngelo PolizianoAngelo Poliziano. Nie była to szkoła filozoficzna, lecz miejsce formalnych zgromadzeń myślicieli, których łączyło przekonanie o znakomitości myśli platońskiej i poczucie potrzeby jej naukowego badania.

RmJvXifZKkrfH1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma bujne, siwe włosy. Ma wyraźnie zaznaczone brwi i głęboko osadzone oczy. Twarz mężczyzny okala gęsta, siwa broda. Mężczyzna ma także bujne, ciemne wąsy. Jest ubrany w garnitur, kamizelkę i koszulę.

Wiele głosów krytycznych względem Platona pojawiło się za to we współczesności. Wynikało to głównie z faktu, że wpływ myśli platońskiej na naszą cywilizację liczył już sobie dwa tysiące lat, przez co można było go analizować w naprawdę szerokiej perspektywie czasowej. Dobrym przykładem jest tu Fryderyk NietzscheFryderyk NietzscheFryderyk Nietzsche, który nie szczędził greckiemu filozofowi gorzkich słów. Zauważył mianowicie, że cała myśl platońska jest odpowiedzialna za położenie filozoficznych podwalin pod teologiczne rozważania chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo jawiło się Nietzschemu jako religia, która gloryfikuje brak samodzielnego myślenia i nakazuje swym wyznawcom być pokornymi w obliczu krzywd i nędzy. Stąd dość dosadna krytyka greckiego filozofa i  pociąganie go do odpowiedzialności za rzekomy współudział w zainicjowaniu tej religii.

Z kolei Karol MarksKarol MarxKarol Marks wyrażał się dość pozytywnie o niektórych platońskich rozważaniach, zwłaszcza jeśli chodzi o koncepcję państwa. W odróżnieniu od jego stanowiska, powstały póżniej ruch marksistowski, widział w Greku przedstawiciela arystokracji, który sankcjonował swą nauką i postawą wyzysk ciemiężonej klasy pracującej. Liczba odwołań do filozofii platońskiej, jakie miały miejsce na przestrzeni wieków, zdaje się potwierdzać starą maksymę Alfreda Whiteheada, że cała historia filozofii, to tylko zbiór przypisów do systemu Platona.

Słownik