Przeczytaj
Panowanie Tudorów
Utrata posiadłości na kontynencie umocniła władzę królewską, gdyż Anglia znalazła się na marginesie wielkich konfliktów europejskich, co uwolniło władców od konieczności wystawiania wielkich armii i spierania się o podatki z parlamentem. Ten ostatni zaś nie ingerował w dworskie intrygi, dając monarchom wolną rękę w karaniu śmiercią swych prawdziwych lub urojonych przeciwników.
Wyjaśnij, jakie były następstwa kasaty klasztorów zarówno dla państwa angielskiego, jak i dla Kościoła katolickiego.
Rządom Tudorów brakowało działań typowych dla europejskiego absolutyzmuabsolutyzmu, takich jak rozbudowa armii i królewskiej administracji oraz tworzenie zrębów państwa podatkowego. Henryk VIII, który objął tron w 1509 r., odrzuciwszy zwierzchność papiestwa nad Kościołem w Anglii, przeprowadził sekularyzację dóbr ziemskich należących do klasztorów. Pozwoliło to pokryć niemałe wydatki na budowę nowoczesnych fortyfikacji mających chronić wybrzeża Anglii przed ewentualnym najazdem. Trwającą w latach 1587–1604 wojnę morską z Hiszpanią, której punktem kulminacyjnym była nieudana wyprawa hiszpańskiej Wielkiej Armady, finansowano głównie dzięki dochodom z ceł, podatków pośrednich i łupów, którymi dzielili się z koroną angielscy korsarzekorsarze, w tym najsławniejszy z nich Francis Drake. Przy braku instytucji wspierających władcę prestiż i siła monarchii zależały w dużej mierze od osobowości panującego.
Sześć żon Henryka VIII
Wielkim problemem angielskiej polityki stało się następstwo tronu po Henryku VIII. Śmierć króla w 1547 r. wywołała kryzys dynastyczny, gdyż jego schorowany syn Edward VI wkrótce zmarł, a córka Maria Tudor podjęła bezskuteczną próbę rekatolicyzacji kraju. Sytuacja ustabilizowała się dopiero za rządów kolejnej córki Henryka VIII, Elżbiety I, która objęła tron w 1558 roku. Pokłosiem tych konfliktów była wspomniana wojna z Hiszpanią.
Wyjaśnij, jakie zagrożenia dla Anglii niosło małżeństwo Marii Tudor z królem Hiszpanii. Zastanów się, dlaczego Elżbieta I nie zdecydowała się na zamążpójście.
Unia personalna ze Szkocją
Król nie wzbudzał sympatii poddanych. Drwiono z niego, że nie był męski, z jego zaniedbania i braku elegancji. Czy portret oddaje, którąś z tych cech Jakuba I? Odpowiedź uzasadnij.
Po śmierci „królowej dziewicy”, jak określano niezamężną Elżbietę I, w 1603 r. doszło do unii personalnej Anglii ze Szkocją, nieformalnie nazywanych odtąd Wielką Brytanią. Nowy władca, Jakub I ze szkockiej dynastii Stuartów, nie chciał jednak dostosować się do prowadzonej od przeszło stulecia angielskiej polityki zagranicznej. Wiązał się to z Hiszpanią, z którą zawarł pokój, to z Francją, usiłował też wplątać kraj w wojnę trzydziestoletnią. I choć jego plany spełzły na niczym, to ambicje mocarstwowe i, co za tym idzie, potrzeby finansowe korony doprowadziły do konfliktu króla z parlamentem. Jakub nie wahał się osadzać w więzieniu swych krytyków, głosił przy tym, że jako król jest przedstawicielem Boga na ziemi, któremu mają być posłuszni wszyscy, nie wykluczając parlamentu. Odwołanie się do tego argumentu pociągnęło za sobą instytucjonalne wzmocnienie Kościoła anglikańskiego, a zarazem ograniczenie wpływów szkockiego kalwinizmukalwinizmu na Anglię. W ten sposób spór o podłożu ustrojowym i fiskalnym zyskał też wymiar religijny. Angielscy purytaniepurytanie traktowali dwór królewski jako siedlisko rozpasania i bałwochwalstwa, niemal równie występne, jak papieski Rzym.
W czasie rządów Jakuba niewielka grupa angielskich katolików przeprowadziła nieudany zamach na jego życie (tzw. spisek prochowy). Do zamachu nie doszło, ponieważ jeden ze spiskowców, Guy Fawkes, został znaleziony z 36 beczkami prochu w podziemiach Parlamentu. Miały one zostać zdetonowane pod Izbą Lordów, uśmiercając króla, przedstawicieli szlachty, biskupów oraz członków Izby Gmin.
Wyjaśnij, w jaki sposób ten obraz mógł realizować politykę dynastyczną Tudorów.
Panujący od 1625 r. Karol I, następca Jakuba, prowadził politykę podobną jak ojciec: w 1629 r. rozwiązał parlament i odtąd rządził samodzielnie. W czasie 11‑letniej tyranii – bo tak nazwano ów okres – dwór monarszy ściągał nawet podatek na wojsko i być może tendencja absolutystyczna przeważyłaby, gdyby nie wybuch motywowanego konfliktem religijnym powstania w Szkocji w 1640 roku. Sukcesy zbrojne buntowników spowodowały, że poddani masowo odmówili płacenia podatków, a w dodatku w 1641 r. wybuchło powstanie w Irlandii. Król zmuszony był więc jeszcze w tym samym roku zwołać parlament (tzw. długi parlament – jego kadencja miała trwać z przerwami przez blisko 20 lat) i szukać z nim kompromisu. Ale gdy tylko uchwalono oczekiwane podatki, Karol I spróbował podstępnie uwięzić przywódców Izby, co spowodowało wybuch wojny domowej w 1642 roku.
Parlament angielski
Od 1297 r. król Anglii musiał wszelkie ustawy podatkowe konsultować z parlamentem. Ten ostatni składał się z dwóch izb: Izby Lordów i Izby Gmin. W tej pierwszej, która powstała z dawnej rady królewskiej, zasiadali dziedziczni lordowie oraz biskupi. Z kolei Izbę Gmin tworzyli przedstawiciele rycerstwa – po dwóch z każdego hrabstwa, a także tych miast, które uzyskały odpowiedni przywilej królewski.
Rewolucja angielska
Opis za: artykuł Oliver Cromwell – zawisł na szubienicy dwa lata po śmierci, Polskie Radio, Historia, 2014, domena publiczna.
Początkowe sukcesy sił królewskich zmusiły parlament do zorganizowania własnego wojska, tzw. Armii Nowego Wzoru, której trzon stanowili fanatyczni purytanie. Na jej czele stanął uważający się za wysłannika Boga Oliver Cromwell. Wojska Karola I pobito, a monarcha w 1647 r. wpadł w ręce żołnierzy Cromwella. Chcąc oddalić perspektywę buntów monarchistów i przykładnie ukarać wiarołomnego władcę, parlament powołał specjalny sąd, który skazał go na śmierć na szafocie. Uprzednio jednak z Izby Gmin siłą usunięto umiarkowanych posłów, którzy byli przeciwni krwawej rozprawie z królem. Wyrok wykonano w 1649 r., następnie rozwiązano Izbę Lordów i proklamowano republikę, na czele której stanął Cromwell. Odrzucił on proponowaną mu koronę i poprzestał na tytule Lorda Protektora Anglii. Armia Nowego Wzoru krwawo stłumiła powstania w Szkocji i Irlandii.
Biblia i rewolucja angielska
Rewolucja angielska bardziej przypomina współczesne jej bunty poddanych we Francji lub Hiszpanii niż o 150 lat późniejszą rewolucję francuską czy rewolucje XIX i XX wieku. Występujący przeciw królowi parlament nie planował radykalnej przebudowy państwa i społeczeństwa po ewentualnym zwycięstwie. Domagano się powrotu do stosunków z czasów Tudorów, czyli poszanowania istniejących instytucji oraz zaprzestania nadużywania władzy przez króla.
W latach 1641–1660, kiedy osłabieniu uległa cenzura, ogłoszono drukiem szereg – niekiedy bardzo radykalnych – programów organizacji państwa i społeczeństwa. Postulaty uzasadniano, odwołując się do Pisma Świętego traktowanego jako zbiór alegorycznych przykładów, które interpretowano dowolnie. Czynili tak nawet myśliciele powątpiewający w prawdziwość wszystkich opisanych w Biblii epizodów.
Dopiero oświecenie, głoszące wiarę w postęp i potęgę ludzkiego rozumu, upowszechniło przekonanie o możliwości zbudowania państwa i społeczeństwa od nowa zgodnie z racjonalnymi, wymyślonymi przez człowieka regułami.
Od restauracji Stuartów do chwalebnej rewolucji
Po śmierci Cromwella w 1658 r. kwestią otwartą stało się, kto powinien go zastąpić u władzy. Po krótkim eksperymencie z synem lorda protektora parlament zdecydował o restauracji (przywróceniu panowania) dynastii Stuartów w 1660 r., zapraszając na tron syna straconego króla, Karola II. Nowy monarcha potrzebował znacznie większych funduszy niż jego ojciec, by zwalczać Holandię, najgroźniejszego konkurenta Anglii w rywalizacji o panowanie na morzu. Król jednak za każdym razem zwracał się o pieniądze do parlamentu, ten zaś rozumiał, że wojna leży w interesie Anglii. Wzrost pomyślności gospodarczej kraju był bowiem efektem uczestnictwa w handlu transatlantyckim.
Bezdzietność Karola II oznaczała nieuchronne przejęcie tronu przez jego brata Jakuba, z wyznania katolika, który tym samym stałby się głową Kościoła anglikańskiego, podczas gdy znaczna część jego poddanych byłaby purytanami. Stany zgodziły się na to dopiero w zamian za ustawę Habeas Corpus Act z 1679 r., gwarantującą, że nikogo nie wolno więzić bez prawomocnego wyroku sądu. Krótkie rządy Jakuba II zakończył w 1688 r. bunt parlamentu, wszczęty na wieść o tym, że królowi urodził się syn, który mógłby zostać jego następcą. Wskutek tej tzw. chwalebnej rewolucji tron objął namiestnik Niderlandów, Wilhelm III Orański. Nowy monarcha zaprzysiągł Ustawę o prawach (ang. Bill of Rights), która została została zaakceptowana przez parlament 16 grudnia 1689 roku. Gwarantowała ona parlamentowi wpływ na najważniejsze decyzje, w tym te dotyczące opodatkowania, zaciągu wojska i zmian w prawie. Ponadto zapewniła swobodę wypowiedzi w parlamencie i prawo składania petycji do władz. Wydana zaś w 1701 r. Ustawa o następstwie tronu wyraźnie już stwierdzała, że król Anglii związany jest prawem. W ten sposób w dobie rozkwitu absolutyzmu na kontynencie w Anglii zaczęła się kształtować monarchia parlamentarnamonarchia parlamentarna.
Słownik
(z łac. absolutus – zupełny, całkowity) ustrój państwa, nieograniczona władza monarchy, rządy absolutne
(z wł. corsaro – korsarz, kaper, od łac. cursarius – pirat) właściciel statku lub marynarz, który podczas dawnych wojen morskich z upoważnienia jednej ze stron grabił lub konfiskował okręty nieprzyjaciela
system teologiczny Kościołów ewangelicko‑reformowanych
(z łac. puritas – czystość) religijno‑polityczny ruch reformatorski w XVI i XVII w. w Anglii, dążący do przywrócenia Kościołowi anglikańskiemu czystości doktrynalnej w duchu kalwinizmu
monarchia, w której monarcha sprawuje funkcje reprezentacyjne, natomiast parlament wydaje ustawy, określa skład rządu i zasady polityki
Słowa kluczowe
unia personalna, purytanie, długi parlament, restauracja Stuartów, Armia Nowego Wzoru, Oliver Cromwell, lord protektor, Habeas Corpus Act, chwalebna rewolucja, Europa w XVI–XVII w.
Bibliografia
J. Balicki, M. Bogucka, Historia Holandii, Wrocław 1989.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, Kraków 1924.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.